Хэдэн жилийн өмнө Өвөр Монголоос "Монгол тулгатны зуун эрхэм"-д орчихоор хүмүүсийн судалгаа хийж байх үед хамгийн их санал авч байсан хүн бол Шаравжамц гуай. Түүний оршин суудаг Улаан хад хотоор хэд хэдэн удаа очиж, хамтдаа Юаны дээд нийслэл Шанду хотод ч очиж байлаа. Олон жил гэрийн хорионд байсан тул бараг 20 жилийн дараа дахин ирж байгаа гэж байлаа.

Яагаад гэрийн хорионд орох болов. Яагаад ингэж хавчигдах болов оо? Тэрээр "Өвөө маам (лам)-ын гэрээс" хэмээх зохиол бичжээ. Энэхүү зохиолыг нь хүмүүс хулгайгаар хэвлэж нэрийг нь өөрчлөн "Хятад хүнтэй суувал яс чинь харлана" гэсэн нэртэйгээр хэвлэжээ. За ингээд хятдын номын зах зээлийн "хар ном" буюу ISBN-гүй хулгайгаар хэвлэгдлэг номын нэг болжээ. Өөрөө энэ номоосоо нэг зоосны ч ашиг олоогүй боловч, монголчуудад маш их хэрэг болжээ. Энэхүү номд хятад хүнтэй суусан монголчуудын гунигт амьдралын тухай өгүүлнэ. Хятад айлд бэр болж очсон, хятад эхнэр авсан монголчуудын зовлон жаргал. Олны дунд сайнтай муутай янз янз бий ч, хятад монгол хүний хооронд үүсдэг соёл иргэншил, шашин суртал, оршуулгын зан үйл, ертөнцийг үзэх үзлийн тухай нарийн бичжээ. Жил бүр энэ ном хулгайгаар хэвлэгдэнэ. Маш олон залуучууд хятадтай суухаар тавьсан сүйгээ энэ номыг уншснаар цуцладаг гэж байгаа. Уг нь энэ номыг нь хэвлэлд бэлдчихсэн л байна. Өвөр монголд бол хятадтай сууж магадгүй нэгэндээ бэлэглэж уншуулдаг ном. Саяхан нэг урагшаа яваад ирэхэд автобусанд хятадтай суусан хүүхэн харчууд нилээдгүй харагдах болжээ. Тэдэндээ л уншуулмаар ном доо. За тэгээд Шаравжамц гуайн нэг үг бий. "Би зохиодоггүй. Үнэн баримтыг л бичдэг" гэж. Тийм ээ. Зүгээр л үнэн амьдралыг бичсэн. Үнэнийг бичсэн хүн л хамгийн их зовдог билээ.

 

Судлаач Г.Нямочир

"Өвөө маамын гэрээс" зохиолыг бүрэн эхээр нь толилуулж байна.

 

Ажлын гараа авч нутгаасаа гарч ирэх үеэр нас дээр гарсан өвөө маам минь салах ёс гүйцэтгэхээр очсон миний гарыг бариад:

“За, хүү минь, эрдэм ном сураад улсын албанд зүтгэх чинь сайн явдал, хот орж айл гэр болон амьдрах нь ч яадаг билээ, сайхан л байлгүй. Миний хүү хятад эхнэр л битгий аваарай, яс чинь харлана шүү! Энэ үгийг яасан ч бүү март!” гэж захисныг би хэзээд мартдаггүй. Тэр нь өвөө маамын минь над үлдээсэн амин чухал гэрээс байсан юм. Миний бага өвөө маам Модчигин (1904-1986), залуудаа сайн ч ноцолддог цуут бөх, арьс шир идээлж хазаар ногт чөдөр тушаа хуйв сурлаг сайхан ч мушгидаг нэрт сурчин, хөдөөгийн хар бор ажилд алиныг нь аваад хийсэн ч гаргууд, их өвөө маамыг бодвол номын ёсонд нэвтэрч бясалгал төдий хийгээгүй үг дуу цөөнтэй лам хүн байсан атлаа над ийм гэрээс үлдээнэ гэж тэр үед би үнэхээр бодож олсонгүй.

Тэр үеийг бүү хэл, түүнээс сүүлээр айл гэр болж амьдрах болтлоо би өвөө маамынхаа энэ гэрээсийг зөвхөн физиологийн үүднээс л ойлгож, хятад эхнэр авсаар л нээрэн хянгарын яс харлачихна гэж боддог байв. Тийм болохоор тачаангуй шуналдаа баригдсан мэт ханилж, “хайр”-аа өгнө хэмээн хойно урьдаас нэхэл дагал болон жиг жуг ий аа гэсэн гангар шаазан шиг хятад охидуудаас айж ичин холуур зайлдаг байсан юм. Тэгэхэд, өвөө маамын хэлсэн “яс харлана” гэдэг нь зөвхөн физиологийн үүднээс төдий л биш, харин угсаа зүй, улс төрийн холын бодолтой үг болохыг хожим нь сая ухаарч билээ. Бусадтай холилдон сууж байгаа Монгол мэтийн хүн амаар харьцуулшгүй цөөн үндэстэнд авч хэлбэл, уусал хайлагдал бол үнэхээр ч алтан ясаа аргалын овоонд шидсэнтэй өөр нь юун билээ?! Нэг үндэстэн хайлагдахдаа юуны өмнө соёлын шинжээ алдана, дараалбал удмын цусаа шингэлнэ. Энэ хоёроос нэг нь л байвал зараад гүйцчихнэ. Хоёулаа болоход хүрвэл ёстой “яс харласан” явдал болно. Тэгээд би өвөө маамаа их бишрэх болсон юм.

Гэтэл, өвөө маамын санааширч байсан явдал миний бие дээр биш ч миний үеийнхэн дээр ирэхээрээ нэг иржээ. Өнгөрсөн зууны 70-аад оны эхээр надтай хамт ажлын гараа авч хөдөөнөөс хот орсон Анх дундадын ба Дээд дундадын хамт сурлагатан нарын дотроос хоёрхон хүн хятад эхнэр авсныг гаргавал өөр нь бүр монголтойгоо ураглажээ. Харин хүүхдийнх нь үе дээр ирээд ноцтой асуудал гарав. Тэдний дотроос хагас илүү нь хужаатай худ ураг бололцон хүү нь хятад бэр авч, хүүхэн нь хужаад мордсон норм нь 60%-д хүрсэн байлаа. Үнэндээ тэд нар хужаад үнэн сэтгэлээсээ хайртай болоод ураг садан бололцсон явдал байхгүй, хүүхдүүддээ багаас нь үндэстний тухай хүмүүжил муу хийснээс гадна бас ургийн мэхлэл болон ашгийн төөрөгдлөөр үндэстний ижилслийг бий болгон, нийгмийн “гол урсгал”-д орохын төлөө буюу жунгаа нарын дунд толгой хавчуулж амиа бөөцийлөхийг боддог байснаас асуудал гарсан байна. Энэ бол аймшигтай үзэгдэл болох юм. Хөдөөнөөс хот орсон цул малчны хүүхэд хоёрхон үе болмогц ийм болдог байхад, гуравдугаар, дөрөвдүгээр үе дээрээ хүрвэл чухам юу болдгийг бодвоос мэдэж болно. Би зээлд гарвал нэг юмыг анхааралдаа авдаг. Юу вэ? гэвэл, хурим хийж байгаа гуанзуудын үүдэнд босгосон “солонгон үүд” дээрхи айл болж байгаа шинэ хүний нэрсийг заавал нарийн ажиглана. Тэгэхэд, сайхан сайхан монгол нэртэй хүү хүүхэнчүүд хоёр гурван үсгийн хятад нэртэй залуучуул лугаа нэр холбосныг хараад гантай усанд халбага сүү дусаасан шиг хэдхэн Монгол маань ингээд л уусч бүрлэх нь байна гэж өөрийн эрхгүй мэдрэгдээд ирэхэд тархи хатгалж зүрх шимширнэ. Өвөө маамын маань хэлсэн “яс харлана” гэдэг нь үүнийг л заасан байгаа билүү?

Монголчууд хөвгүүндээ хятад бэр буулгавал үнэхээр удмын “яс харлана”, охидоо хужаа эрд өгвөл ёстой л дээдсийнхээ алтан ясан дээр нохойгоор сариулж, Монголын нэр төрийг бузарласан гутамшигт явдал болох бөгөөд байгаль орчиндоо зохицсон чухамхүү сайн үүлдрийн орны бухан бөөрийг цөм авч хаяад, нутаг байгальд үл зохицох харь үүлдрийн малыг авчирч нутгийн малыг “шилдэгжүүлэх” гэсэнтэй адилхан тэнэг мангар ажил болох юм. Хуландын32 хар алаг үхэр биерхүү боловч хүйт даахгүй, мярнуус хонь ноосорхог ч гэсэн бут сөөгтэй газар бэлчээрлүүлэн хариулж болохгүй бөгөөд арьс үс нь эдэлгээ муутай, махны шим нь барга хонь, сөнид хонь ба үзэмчин хонийг хол хүрэхгүй байдаг. Халуун бүсэд орших Австралийн үхрийг сэрүүн бүсийн монгол нутагт авчирвал өвөл хөлдөж үхэхээс өөр аргагүй болно. Мал аж ахуйг судалдаг хүмүүс амьтны физиологи зүйгээр хүний угсаа үүлдрийг ч судалж болно. Тэгэхэд, дандаа Монголын сайн охид дээр нүд хаяад байдаг хужаанууд ямартаа “сайн үүлдрийн бух” мөн үү?! Олигтой “ухна” ч биш! Тэднүүс бол тал нутагт аль талаараа ч тохиромж муутай “адаг муу үүлдрийн амар адгуус”-нууд байгаа юм. Малчин монголчууд тариачин хятадтай цус хольж байгаа явдал нь малын үүлдрийг “сайжруулах” гэсэн мангар үйл ажиллагаатай цаагуураа ямар нэг учир холбогдолгүй гэж хэлж үл болно. Орон газартаа тохирсон нутгийн малыг ийнхүү эрлийзжүүлсэн нь малчин монголчуудыг ч эрлийзжүүлэхийн түрүүний алхам болсон гэж үзэж болохоор байлаа.

Монгол улсын “Утга зохиол урлаг” сонинд нийтлэгдсэн “Хужаагийн эрлийзийг таних нь” хэмээх гарчигтай нэгэн сонирхолтой нийтлэлд бичсэн зүйлийг энд дамжаалан сийрүүлбээс:

“Олон мянган жил цагаан хэрмийнхээ дотор шавааралдан суудаг, хүн төрөлхтний адаг доод үндэстэн жунгаа нарыг монголчүүд бид жигшин зэвүүцэж, өт хорхойгоор үзэж явсан билээ. Гэтэл, сүүлийн үед тэднийг хүний тоонд оруулж, бүр халуун гэр бүлдээ багтаасан монгол хүн тоо томшгүй олон болжээ. Зарим нь мэдэхгүйн харгайгаар Хятадын эрлийз хурлийзтай гэр бүл болж байхад, зарим монгол охид харин мэдсээр байж байгад хөгшин хужаатай суух нь элбэгшив. Ялангуяа биднүүсийн бүлэглэлүүд урьж залж авчирсан хятадуудаа хамгаалан амиа тавихыг нь яана.

Цэвэр цустай монгол хүн хужаатай суувал цус нь хэрхэн бохирддог вэ? гэвэл яг л сүүнд дусаасан хир мэт.

 

Монгол хүн чухам яагаад хятадуудтай цус хольж үл болох тухай олон мянган жилийн туршид цэцэн мэргэн  манай ард түмний ажиглаж тогтоосон нэгэн зүйл, бодит үнэнийг өгүүлсү:

 

1. Монгол үхэр ба сарлаг хоёрын дундаас “хайнаг” төрөх бөгөөд хайнаг нь бие гадар сайхан, хөрслөг том, бяр чадал ихтэй байдаг. Гэхдээ, монголчууд “хайнаг”-аар бух тавьдаггүй. Үүнтэй адилаар монгол хятад хоёрын дундаас “эрлийз” төрөх бөгөөд ихэвчлэн бие бялдраар өндөр том, царай зүс сайхан байдаг.

2. Монгол үхэр ба хайнаг хоёрын дундаас “ортоом” гэгч тугал төрөх бөгөөд “ортоом” нь бие бялдраар том байж болох боловч ашиг шим муу, усан нүдтэй, ган зудад тэсвэр муутай байдаг. Харин монгол хүн ба хятадын “эрлийз” хоёрын дундаас “хурлийз” гэгч хүүхэд төрөх бөгөөд “хурлийз” нь “ортоом” үхэртэй нэгэн адил бие бялдраар том, жижиг, янз янзын байж болох боловч давхраагүй бүлцгэр, галгүй усан нүдтэй, бие эрхтний хувьд хэлбэр галбир муу, нуруу бөгтөр цөөцөгнүүр33 явдалтай, бор хар, эсвэл цонхигор царайтай, хүн мөс чанараар муу гэдэг.

3. Монгол үхэр хийгээд ортоом хоёрын дундаас “доль” гэгч үхэр гарах ба “доль” нь биеэр давжаа, ашиг шим үр төл муутай, ган зудад тэсвэргүй байдаг. Харин монгол хүн хийгээд хятадын “хурлийз” хоёрын дундаас “хунхууз” гэгч гарах бөгөөд “хунхууз” нь бие бялдраар ихэвчлэн давжаа, царай муутай, цонхигор, сул дорой, өвчин эмгэгт нэрвэгдэмтгий, галгүй усан нүдтэй, үр хүүхэд цөөн, нас богино, хятад талдаа маш их элэгтэй.

4. Монгол үхэр хийгээд “доль” хоёрын дундаас “усан гүзээ” гэгч үхэр гарах ба “усан гүзээ” нь ихэнх тохиолдолд мал болдоггүй, эсвэл 1-ээс 2 насандаа үхдэг, үр төл гэж байдаггүй, үр төл гаравч мал болох нь бараг үгүй. Харин монгол хүн хийгээд хятадын “хунхууз” хоёрын дундаас “шоохууз” гэгч гарах ба “шоохууз” нь хүн болох нь цөөн, хүн болж өсөн торнилоо ч бие эрхтний ямар нэг согогтой, хятад хүнийг бүх зүйл дээр улайран зөвтгөж дэмжинэ. Эмэгтэй “шоохууз” нь хүүхэд гаргадаггүй, гарсан ч амьдрах чадвар багатай, эрэгтэй “шоохууз” нь ихэвчлэн үргүй байдаг (илжиг морины дундаас гарсан луусанд үржих чадвар байдаггүйтэй адилхан).

Ийм байдлаар монгол хүн хятадтай цус холилдвол 4-5 дахь үеийн дараа үр удам нь тасардаг жамтай ажээ. Учир ийм тулд монгол эхчүүд, эмэгтэйчүүддээ сануулах нь, хятадын цус холилдсон хүний үр хүүхэдтэй, хятадын эрлийз хурлийзуудтай гэр бүл болох, тэдний үр хүүхдийг төрүүлэх, ураг төрлийн холбоо тогтоохыг машид цээрлэн сэжиглэж ирсэн тэнгэрийн гэрээс буй тулд болгоомжилбол зохистой. Ерөөсөө монголчуудын удмыг таслах холимог цустнууд олшрох тусам хүн ам маань олигтой өсч гавихгүй бөгөөд удмын чанар явах тутам муудах болно. Их зохиолч Нацагдоржийн дуун алдсанчлан хөх Монголын үрс олноос олон болтугай!”.

 

Германы генетикчид “Биологийн төрөл зүйлийн удамшлын ухаантад” олон жилийн туршхи судалгааны дүнгээр цаашид хамгаалж хэлсэн нь:

 

“Хүний хос хоромсомууд бэлгийн эс үүсэх явцад хоорондоо маш ойрхон зайд ойртож синамтомын34 комплекс үүсгэж тодорхой хэсгүүдээ солилцдог юм. Энэ процесс (явц буюу боловсролт)-ыг кроссовер (chromosomal crossover өнгөлөг биеийн солбицол) гэж нэрлэдэг. Хэвийн кроссоверт оролцсон хромсомын зарим генүүд металлжиж юмуу авилжиж, улмаар энэхүү запгенетик (хожуу гарал)-ын хувирал нь эрүүл бэлгийн эс үүсгэхэд нэн чухал зохицуулгын үүрэг гүйцэтгэдэг. Хүн төрөлхтөн биологийн хувьд нэг төрөл зүйл боловч арьстан болон үндэстний төвшинд хоорондоо дэд зүйлийн хэмжээнд хуваагдана. Хэрэв хоёр өөр үндэстний хүн хоорондоо эвсэлдвээс нэгдүгээр үеийн үр төл нь морфологи (хэлбэр судлал)-ын хувьд тун сайхан байдаг бөгөөд үүнийг гетерозис (үмцийн давуулаг)-ийн давуу тал гэнэ. Гэвч хоёрдугаар үеэс эхлэн эр болон эм (эр хүйс дээр илүү хүчтэй илэрнэ) аль алинд нь дээр дурдсан кроссоверын процесс сайн явагдаж чадахгүйгээс бэлгийн эсүүдийн хэвийн боловсролт мууддаг. 

Улмаар генийн буруу программчлалтай хэвийн бус бэлгийн эсүүдээс үүссэн гуравдугаар үеийн үр төлүүдийн оюун ухаан, ой мэдрэмж, байгалийн инстикт (өөрийгөө хамгаалах чадвар буюу ухамсрын бус хандлага), цаашлаад морфологийн хувьд эрс доройтдог. Гуравдугаар үеэс эхлэн эрэгтэйн үргүйдэл илт ажиглагдах бөгөөд үүнийг биологийн дагалт гэж хэлдэг “ гэжээ. 

Энд дээр өгүүлсэн сэдэвт биологийн үүднээс онолын талаар шинжлэх ухаанч тайлбар хийсэн байна. Хар ухаанаар бодсон ч, хятадууд гадаадын машины моторыг авчраад өөрийн хийсэн машины хальсандаа тааруулах, эсэхүл гадаадтай хоршин гадаадын ямар нэг машин тэргийг дуурайн үйлдэхэд, тэр машин нь уулын машинд яагаад ч хүрэхгүй байдаг. Хүнийг эрлийзжүүлэх нь ч үүнтэй адилхан билээ.

Иймээс монголчууд хужаатай цус холих нь зөвхөн нэг хүний нэг л үеийн учир хэрхэвч биш, харин нэг үндэстний хэв чанар ба ирээдүйн оршин тогтнолд холбогдох томхон асуудал болно гэдгийг үүгээр мэдэж болно. Энэ асуудал зөвхөн л биологи дээр биш, харин угсаа зүй, нийгэм судлал дээр нэн их учир холбогдолтой байгаа билээ. Ийм болохоор Үнь34 улсын үеэс аваад монгол хятад ураглахыг үүрд хориглосон хууль цааз, ёс уламжлалыг засаг төрөөс баримталсаар иржээ. Хубилайгаас эхлээд Үнь улсын хаадын тогтоон хэрэгжүүлж байсан энэ хамаатай хатуу хууль буй. Чин улсын хаад ч энэхүү хууль цаазыг залгамжлан журамлаж байв. Энх-Амгалан хаан 1683 онд анх хууль гаргаж монгол хятад гэрлэхийг албан ёсоор хориглосон, Найралт төв хаан 1733 онд дахинтаа хууль гаргаж зөрчигсдийг бүр хатуу шийтгэх болсон байна. Монголын Богд хаант улсын Наран гэрэлт хаан ч энэ хамаатай хатуу хууль тогтоон хэрэгжүүлсэн байв. Тэр үед монгол хятадтай урагласан жишээ өдрийн од мэт байв. Гэтэл Иргэн улсаас хойш байдал өөр болж, амь ашгийн төлөөнөө адаг доод иргэдтэй амраглан ойртох болов. Зарим хүн Хятад улс дахь үндэстнүүдийн хоорондох харилцааны түүхийг тайлбарлахдаа сав л хийвэл “чиний өвөрт би бий, миний өвөрт чи и бий” гэж хэлдэг болов. Энэ нь “чиний өвөрт би урьдаар орохгүй юм бол миний өвөрт чи ч орж ирэхгүй” гэсэн үг болно. Энэ бол цус хольж байгаад бусдыг уусган үрэгдүүлсээр ирсэн түүхэн үйл явцынх нь үнэн бодит зураглал болох юм. 

Хятад орныг ноёлон захирсан эртний нүүдэлчид цөмөөрөө бараг л алга болж хайлагдсаны чухал нэгэн шалтгаан нь хятадтай урагласнаас болсон билээ. “Вэй улсын бичиг” (ххх), “Умард Чи улсын бичиг” (ххх), “Жөү улсын бичиг” (ххх), “Умардын түүх” (ххх), болон Жао Цао (ххх) хэмээгч хүний найруулан зохиосон “Хань, Вэй, өмнөд умард төрийн үеийн хөшөөн тэмдэглэлийн эмхтгэл” (ххх)-д оруулсан 800 гаруй жишээнээс үзвэл тэр үеэр Нангиад орноо одож төр засагт гар бие оролцсон Хүннү, Хианби, Тойхон, Үхуань, Авар35 буюу Ниругун, Ди, Чян, Же, Түргүүд, Гууль, Хятан зэрэг их талын захирагчдын хаад язгууртан ба гүнж нарын хятадтай урагласан норм 70%-д хүрсэн аж. Төрийн түрүү толгойгоо дуурайн энгийн ардын цус хольсон норм ч өндөр байв. Энэ нь умард Вэй улсын Тахимдуу эелсэг хааны хятадчилах бодлого явуулж, өөрчлөлт шинэчлэлт хийсний үр дагавар бөгөөд үндэстнийх нь дотор үлдэгдэж ирсэн аймаг бүлгийн зохион байгуулалт нь овог төрлийн зохион байгуулалт дээр, өөрөөр хэлбэл үндэстний бүлэгт цогцын ухамсар нь овог удмын ухамсар дээр шилжсэнийг харуулж байна. Үүний улмаар, Хятадын бичгийн сургаалтны соёл Хор аймгийн гэр бүлд шууд нэвтрэн орж, гэр бүлийн соёл суртал нь ахиад төрийн тогтолцоонд ямар нэг хэмжээгээр нөлөөлөх болжээ. Айл бүлийн аяс данг тогтооход гэрийн эзэгтэй чухал үүрэг роль гүйцэтгэнэ. Эхнэр хүн олонх байдалд эр нөхрийнхөө амьдрал ажил үйлсийг төдийгүй, ялангуяа үр хүүхдээ ямар хүн болгон хүмүүжүүлэхэд чанга нөлөөлдөг. Хианбичууд хятад эм авснаас болоод эхийн сургаал эхнэрийн хамааралт нь нүүдэлчдийн удам угсааны соёлыг аажмаар хувьсгаж Хятадын овог төрлийн соёл болгон өөрчилсөн байна. Тухайлбал, Тахимдуу эелсэг хаан бол хамгаас олон хятад татвар авсан хүн бөгөөд асралт эмээ нь болох Фэн овогт хятад хатан түүний хятадчилах өөрчлөлтөд шууд буюу дамаар хамгаас илүүтэй нөлөөлсөн хүн болно. Өөрөөр хэлбэл, Хианбичуудын үг хэл, хувцас засал, соёл заншил, төрийн тогтолцоо, эрхэмлэх үнэт зүйлс ба соёл сэтгэхүйг хүртэл өөрчилж орхисон хүн бол Фэн овогт хятад хатан байлаа. Эртнээс аваад хятад хүүхэн хэний эхнэр болсон ч хамаагүй, төрсөн хүүхдээ лав л хятадаар хүмүүжүүлж, тухайн нийгэмдээ нэг хятад хүнийг л цохиж оруулдаг, тэр хүүхэд нь эхээсээ бүх юмыг хятадаар сурсан учраас хятад л болж таарна. Гэр бүлийн хүмүүжил ямархан чухал гэдгийг үүгээр мэдэж болно. Гэтэл, хятадад мордсон Умардын үндэстний бүсгүйчүүд яахдаа тэднийг нүүдлийн соёл иргэншлээрээ хувьсгаж чадсангүй вэ? гэдэг асуулт тавигдана. Энэ нь орших орон байр, нөхцөл болзлоо алдсан нүүдлийн соёлын хэврэг буурай тал ба бусдыг жижигрүүлэн өөрөөрөө л төв болгох гэж зүтгэдэг суурин соёлын можууд баримтлал лугаа холбоотой бөгөөд үндэстний хүн амын харьцал, төр засгийн бодлого, аж ахуйн үр ашиг, аажмаар бий болсон хүмүүсийн үзэл ухамсар, эрхэмлэх үнэт зүйлсийн хувиралт лугаа харьцаагүй биш юм. Эрсүүд нь нэгэнт халуун зууханд орж хайлсан тугалга болсон байхад, эмс охидод тэсээд байх арга олдсонгүй нь лавтай. Харин Тахимдуу эелсэг хааны Лү (ххх) овогт хятад хатан нь хианбичуудын хятадчилалыг үхэн эсэргүүцэж байсан нь сонин юм. Тэр Умард оронд төрж өсөөд хианби хэлээр эх хэлээ болгосон учраас, өдөр тутмын амьдрал, төр засгийн аливаа харилцаанд бүр хианби хэлээрээ ярьдаг бөгөөд хианбигийн хувцсаа өмсдөг байжээ. Энэ нь хятад хэлээр төрийн хэл болгож, хятад хувцсаар үндэстний засал болгож, овог аймгийн нэрийдлээ хятад болгон өөрчилж, ямар ч хүн хианби хэлээр ярьж болохгүй, хианби хувцас өмсч болохгүй гэж хууль цааз тогтоосон Тахимдуу эелсэг хааныг таагүй болгож, авааль хатнаа ард болгон цөлжээ. Лү хатан гээмэл36 болсныхоо дараа сүмд орж цавганц болсон хойноо үхэн үхтлээ хианби хэлээрээ ярьсаар байжээ. “Хүний хувцсыг өмссөн хүн мөр татуу, хүний үгийг ярьсан хүн хэл дутуу” гэдэг ёсыг тэр мэддэг байсан аж. Хаанаасаа эхлээд харцдаа хүртэл хятадчилж эхэлсэн тэр нийгэмд ганц бүсгүйн эсэргүүцэл газар авч чадахгүй нь мэдээж хэрэг боловч хожмын хүмүүст сургамж болмоор нэгэн жишээг үзүүлсэн нь бишрүүштэй билээ. Цагаан хэрмээс өмнөш орж цус хольсон нүүдэлчид ингэсхийгээд л эртэй эмтэйгээ хамт бараа сураггүй болжээ. Умардын нүүдэлчид удаа дараалан өмнөш орж хайлагдаад хаширдаггүй байсан нь сонин юм. Хятадын эмсүүд тийм л амраг, Хятадын хоол тийм л амттай байснаас болсон гэж үү? Жунгаа нарын хувьд хэлбэл үүнийг зарим нь ичгүүр гэж боддог байхад, зарим нь бас омогшил гэж үздэг байна. Ичгүүр нь, төр гүрэн, төрсөн нутаг, эмс охидоо “талын зэрлэгүүдэд тамтаг болтол эзлүүлсэн”-дээ байна. Омогшил нь, харь угсаатныг харьж буцах хүнгүй болтол нь уусган үрэгдүүлсэндээ байна. Гэхдээ, энэ тухай нүүдэлчид чухам юу боддог байсан бол? Бусдыг довтолсон, бусдад довтлогдсон, эсэхүл хайлагдсанаа тэд омогшил гэж үздэг үү, ичгүүр гэж боддог уу? Би мэдэхгүй.

Манай өвөг дээдэс тэр үед бусдын нутагт очоод цусаа шингэлүүлж байсан бол, эдүгээ тэдний нутаг дээр хүн ирээд үр хойчсынх нь генийг өөрчилж байна. Гэхдээ монголчууд хамаг сайхан охидоо хамаг муухай хужаа эрд өгч, хамаг сайн хүүдээ хамаг муу хужаа охин буулган авч буй. Монголын сэцэн үгэнд: “сайн эхнэр авбал сарын гурван баяр, муу эхнэр авбал өдрийн гурван зовлон”, “сайн бүсгүй гурван үеийг дэгжрүүлнэ, муу эм гурван үеийг доройтуулна “ гэж байдаг. Хужаа эхнэр авагсдад зовлон байхаас биш баяр байхгүй, тэднүүс гэрт чинь ирээд үр удмыг чинь доройтуулахаас биш дэгжрүүлэх ёс байхгүй. Хүүхэнчүүдэд тэр бүр сайн эр тохиолддоггүй, хүүчүүлд тэр бүр сайн эхнэр тааралддаггүй гэдэг боловч, хужаатай урагласнаас болж угсаа нэгтнийхээ доторх сайн хүү, сайн хүүхэнтэйгээ ерөөлөөр тааралдаж мэдэх хувь тавилангаа ч бүрмөсөн алдсан юм. Монголд мордсон хятад эмсийг би зөндөө олон харсан л даа, аятайхан харагдсан хүн ганц ч байсангүй. Хятадад сайн охид, сайхан охид хөлөөр хураам олон байгаа боловч монголд морддог нь бүр л нуруугаа үүрсэн нь биш, харин нусаа чирсэн нь илүүтэй байв. Монголын ухвар мөчид залуучууд кино телевиз дээр жүжиглэн гарч ирдэг “сайхан хүүхэн”, “сайн охид”-ыг амьдралд байна, надад хувьтай гэж бодоод хөөцөлдөх бол хий хоосон зүүд төдий юм. Бие сэтгэлийн хөрөнгө хомс, амьдралын нөхцлөөр барагтай, эрээр хусарсан, эсвээс эрх зэргэ, эд мөнгө, гэр тэргэнд дурлагсад нь л монгол хүнтэй зовлонгоо биш “жаргал”-аа хуваалцах горьдлого тавьдаг. Гэтэл, хужаад мордсон монгол охидууд хараад байхад нэг нэгнээсээ гаргууд сайн бөгөөд сайхан байдагт нь харамсах сэтгэл өөрийн эрхгүй төрдөг. “Сайн юм, сайхан юм болгон минийх байх албагүй” гэдэгчлэн үүнийг хувь хүний атаархах, харамлах сэтгэлгээ төдийгөөр ойлгож болохгүй. Иймэрхүү үзэгдэл олширч байгаа нь Монголын гоо охидууд Монголын сайхан залуучуудаа голох болсон лугаа нэгэн талаар холбоотой. Юунд голж байна? Хятадын нөлөөнөөс болж монгол охидын уламжлалт гэрийн сургаал, ёс суртахууны тэгнүүр, эрхэмлэх үнэт зүйлс ба гоо сайхны баримжаанд асуудал гарчээ. Монгол залуучууд архи ууна, амьдралд түншүүр37, гүйлгээ ухаангүй, сайхан үгээр эхнэрээ аргадаж чадахгүй гэнэ. Архи ууснаас болоод аль сайхан охидоо алдаж явуулсан монгол залуучуудыг буруушаалтай ч, нутаг усаа автаад гачигдахдаа архи ууж байгааг нь бас зарим талаас ойлгож болмоор юм. Гүндүү түншүүр, алзуу залхуу зан араншинг өөрчилж болох бөгөөд уран үгээр улсыг мэхэлж, усан балингаар лусыг хуурч чаддаггүй, үнэнээ хэлж бэлэнгээ иддэг нь харин манай үндэстний эрхэм дээд зан чанар билээ. Муухайгаар хэлбэл, бөмбөрцгийн эзэн сууж явсан агуу их нэгэн үндэстний гаргууд сайхан охидууд өвөг дээдэс, үндэс ясаа бодохгүйгээр гадныхантай ч хамаагүй нөхцөж, мөнгөтэй л юм бол луйварчныг ч гэсэн дагаад хаа ч хамаагүй цагаан зээр шиг тэнээд явдаг болж байна. Энэ нь баяд ноёдын охидууд боол зардастайгаа садарласантай адилхан билээ. Боол зардас байсан ч монгол л юм бол хужаа ноёд баядаас лав дээр. Сонгино саримсны үнэр хан тавьсан хятадын өвөрт шургаж ариун цагаан цогцсоо бузарлуулна гэдэг ямар жигшүүртэй юм бэ гэж бодохоос бөөлжис хүрнэ. Охидод сайн, муу хоёр зүйлийн байдаг, хятадыг дагаад явсан нь цөмөөрөө муу охид, муу эмсүүд болно. Тэднийг суртал сургаалгүй, өвөр султай, энгэр задгай, эх захгүй, өдөр хоройгүй болж байна гэж хэлэхээс өөрсдийн хөнгөмсөг, тэнэгээсээ болж үнэ цэнээ алдаж байх төдийгүй, удам судар ба үндэстнийхээ нэр төрийг гутааж байна гэж хэлбэл улам оночтой болох байх. Нэг үндэстэн доройтсон үед л сая охид нь дандаа бусдыг дагаж босч нисдэг үзэгдэл олширно. Энэ нь өөрийнхөө юм бүгдийг голох, бусдын юу болгоныг бахархах оюун санааны архагтай болсныг харуулж байна. Ийм учраас, хүүхнүүдийг, ер нь хүүчүүлийг ч гэсэн гэрийн хүмүүжил, нийгмийн хүмүүжилд оруулалгүй дураар нь байлгах юм бол манай Монгол ёстой л завхайрч гүйцэнэ байх. Эмээр хагсарч, эрээр хусарсан хүн л сая хужааг хүнээр үзэж тэдэнтэй ураг садан бололцоно. Эдүгээ тэдэнтэй цус хольж буй үзэгдэл явах тутам олширч байгаа нь монголчуудын өртгийн журамлуурт хувиралт гарч, үндэстний ухамсар нь сулран доройтоод, “холын ламын уншлага нь сайн” гэж боддог буюу хүний юм бүхэн сайхан, өөрийн юм бүхэн муухай гэж үздэг болсон лугаа холбоотой байж таарна. 

Би нэг юмыг мунхаг тархиа шавхан шавхан мохтол бодоод ч ухааныг нь ер олсонгүй. Юу вэ? гэвэл, нүүдэлч угсаатны уртын дуунд өөр аль ч үндэстний дуунаас илүү олон нугалаатай байдаг. Ёсондоо бол, сэтгэлдээ далан ухаантай үндэстнээс л сая ийм олон нугалаатай дуу аялгуу төрдөг байх. Гэтэл, нүүдэлчдийн зан чанар бараг л нугалаагүй гэмээр асвар шулуун байдаг. Харин Хятадын дуу аялгуу нугалаа цөөн хөшүүн цулгуй байтлаа түүнийг зохиогсдын бодол сэтгэл харин ухаан хөл нь олдохгүй олон нугалаатай байдаг нь харин сонирхолтой явдал болно. Энэ нь монгол хүн дууг хэзээд зөв хоолойгоор дуулж, хятад хүн буруу хоолойгоор дуулдагтай учир холбогдолтой ч билүү гэж заримдаа бас гайхана. Бодвоос миний энэ гайхвар нь бас л нөгөө нүүдэлчдээ дуурайсан дэндүү асвар шулуун бодол болсон байж ч мэдэх юм. Сайн хүн өөрийгөө хамгаалахыг мэддэггүй, гэхдээ өөрийгөө хамгаалж чаддаггүй сүрэг хүнийг сайн үндэстэн гэж хэлбэл үг амнаас гарч ядна. Асвар цайлган бол хүн төрөлхтний эрхэм дээд зан чанар мөн байгаа хэдий ч хардал сэжиглэлээр дүүрсэн энэ хорвоод дэндүү гэнэн үгүй болбол бас өөрийгөө хамгаалах сэтгэлийн тамираа алдаж, хүнд өөлж сэвлэх (өө сэв эрэх) завшаан олгоно. Өөрийгөө хамгаалах сэтгэлийн тамир муудсанаас болоод сэжигч ажигч, ашигч хувинцар суурин газрын иргэдийн соёл заншил монголчуудын гэр бүл, мах цусанд хүртэл нэвчин орж, сэтгэхүйн хэв загвар, эрхэмлэх үнэт зүйлс ба үйл ажиллагааны хэлбэрийг ихэд нөлөөлөн самууруулж буй. Энэхүү хандаш явах тутам хэцүүдэж байна. Нэг хүний эрхэмлэх зүйл орчин тойрны нөлөө ба цагийн өнгийг дагаж хувирдаг. Жишээлбэл, Хятад улсын хүүхэнчүүд хань нөхөр сонгохдоо өнгөрсөн зууны 50-иад онд ажилчныг, 60-аад онд тариачныг, 70-аад онд цэргийг, 80-аад онд гадаадын хүнийг, 90 хэдэн онд ноёныг, 2000 оноос хойш компанийн даамлыг эрдэг байсантай адилхан. Гоо сайхны баримжаанд ч үндэстний ба цаг үеийн илэрхий шинж тэмдэгтэй байдаг. Жишээлбэл, Тан улсын үед нарийхан дан нүдтэй, бяцхан амтай, хомгор уруултай,өөдөөс нь дасган харахад нүх нь үл үзэгдэх унжгар,  хонин хамар (хамар нь цөс дүүжилсэн мэт гэж уран зохиолд дүрсэлдэг)-тэй охиныг гоо сайхны модел болгож, бүдүүн давхар нүд, эртгэр лантуу хамар, ангалзсан том ам, доровгор зузаан уруултай хүүхнийг муухай, цаашилбал садар самууны төлөөлөгчөөр үздэг байжээ. Одоо болоход хүүхний гоёыг сонгох гоо сайхны баримжаа нь яг үүний эсрэг болсон байна. Зарим монголчууд эдүгээ хятадтай наалдан ойртохоо цагийн өнгийг дагаж чадсанаар үзэж буй. Сэтгэл зүйн иймэрхүү хувиралт нь монгол хүнийг монголоо биш болгоход хүргэж байна. Хятадаар ярихыг сайханд үзэх, хятад охид хөвгүүдийн зүсийг тоож есөн зүйлээр аашлахыг нь бахархан тэдэнтэй урагсах, нүдний өмнөх ашгаа бодож хүүхдээ хятад сургуульд өгөх зэрэг нь бүр нэгэн зүйлийн эрхэмлэх үнэт зүйлсийг төлөөлж байгаа юм. Энэ нь яг тэдний уусал хайлагдлыг түргэтгэж буй. Монголчууд эдүгээ улс төр, гадаад харилцаа, цэрэг засгийн явдлыг бүр ярихгүй, аж ахуй, шинжлэх ухаан, нийгмийн үйл ажиллагаанд ч хамрагдахгүй, зөвхөн өнгөвч соёлын ухагдахуун дээрхи, өөрөөр хэлбэл дуу шүлэг бүжиг хөгжмийн төдий л үндэстэн болон хувирчээ. Хятадын нийгэмд монголчууд өөрийнхөө нутаг дээр гол урсгалд байснаасаа зах хөвөөнд шахагдан гарч, эрэг ирмэг завсар зааг олж арай л амь зуухтай болж байна. Нийгмийн “гол урсгал”-д оръё гэвэл эрхбиш хятад болох, наад захдаа хятадтай ураг садан бололцохоос өөр аргагүй гэсэн ойлголтыг монголчуудад шахан тулгах болжээ. Монголчууд тэгээд сэжмээ хүнд атгуулсан цаасан шувуу шиг энүүхэндээ дэрвэлзэж, усан дээр хөвсөн хул38 мэт хөл алдацгаах болов. Суурин газрын иргэд ба тэдний соёл нь нүүдэлчид ба нүүдлийн соёлын үр үндсийг хөндөн зайлуулаад зогсоогүй, бүр үгтээн хаяхад хүрч байна.

Тэгээд, хятадад мордсон охидууд маань сайхан явж байгаа юм болов уу? Тэд монголтойгоо сууснаас илүү аз жаргалтай амьдарч байгаа юм гэж үү? Огт тийм биш! Би иймэрхүү хүмүүсийг олон талаас сурвалжилж өнгөрчээ. Ойлгосноор тэдний амьдрал бүр л гунигт жүжгээр дуусч байна. Хятадууд монгол бүсгүй буулгахдаа хуримын ёслол дээрээ “ичээг нь гаргах” гэж элдэв янзаар гутаан доромжилдог, олон хятадууд нийлээд охиныг хужаа эрийнх нь бэлгийн эрхтэнд мөргүүлэх, бэлгийн эрхтнийг нь үнсүүлэх, цаашилбал нүцгэлээд олны нүдэн доор хурьцуулах .... гэх мэтээр тамладаг. Энэ нь түүний хувь биеийг нь л биш, эцэг эхийг нь, үндэстнийг нь доромжилсон явдал болно. Үүнээ тэгээд “5000 жилийн өндөр иргэншил” гэж хэлдэг байна. Ийм бузар соёлтой улс дэлхий дээр өөр байхгүй. Өнгөрсөнд бол хужаа эрийн эх нь хүүдээ нэг элдүүр мод өгөөд, хүү бэрээ хуримласан шөнөд нь зодуулж, гурав хоног дээр нь бас шаахайн улаар түүшлүүлдэг байжээ. Монгол хүн зэрлэг догшин болохоор соёлдоо оруулан номхотгож байгаа нь тэр гэнэ. Монгол хүүхэнчүүдийн доод заяа ингээд л эхэлдэг байжээ. Тэр хужаа эрийнхээ хатуу хяналтанд орж, гэртээ монгол үг хэлж болохгүй, монгол сонин сэтгүүл захиалан уншиж болохгүй, монгол танил, хамт ажиллагсад нь байтугай төрөл садан нь хүртэл гэрт нь ирж болохгүй, зээлд гарвал монгол хүнтэй уулзаж ярилцаж болохгүй гэх мэтчлэн гэрийн олон хатуу цаазтай. Хужаатай суусан монгол хүү, хүүхэн аль нь ч гэсэн, тэр айлд юуны өмнө монголоор хэлэлцээд үг нэвтрэлцэхгүй тул хятадаар л хэлэлцэх болно, хөх цай, хуурсан будаа, хурууд цагаан идээ, хонины мах олж идэхгүй, шингэн будаа, буурцгийн ээдмэг, гахай тахиа, могой мэлхийн махны хуурлага хайрлага39 идэх л хэрэгтэй болно. Хар гэртээ буюу төрхөмдөө нэг ирвэл багаас идэж дадсан зүйлээ үхтэл нэг олж иддэг боловч, Хятадын хоол ундаа ямар ямар сайн гэж магтана. Телевизээр хэлбэл, чи тэднийг дагаад бээжин ший үзэх л хэрэгтэй болно, харин тэд чамайг дагаад монгол программ үзэх учир байхгүй. Очиж очиж жүд таарахгүй тэрс номтонтой суусан учраас, тэдэнд зол жаргалыг бүү хэл, хүний эрх гэсэн юм ч алга болсон юм. Монгол эзэгтэйтэй айл гэж амьдарч байгаад монгол үггүй, монгол бичиггүй, монгол дуугүй, монгол найз нөхөдгүй тэдний амьдрал ямархан уйдангуй, бас ямархан гаслангуй болохыг үнэхээр төсөөлөхийн аргагүй. Хүний амьдрал зөвхөн гэр тэрэг, хоол хүнс, зоос мөнгө, хувцас хунар л биш, харин оюун санааны амьдрал л сая хүнийг хүн шиг авч явдаг юм. Хүнээ биш болж мэхлэгдсэнээ мэдээд харамсан гасалдаг ч нэгтэйеэ оройтож, сууж ч болохгүй, салж ч чадахгүй, өөрөө эрсэн зовлонгоо хүнд бас хэлж ч чадахгүй, шоронгийн амьдрал өнгөрүүлж буй хүн зөндөө олон. Өөрийн үндэстний эмстээ хонь шиг номхон байдаг ч өөр угсаатны бүсгүйчүүдтэй суумагц барс шиг догшин болон хувирдаг хужаа эрсүүдийн хүн мөсийг сайхан юм, сайхан үгэнд нь хууртсан сайхан сэтгэлт хүүхэнчүүд маань яахин үзэж гарах билээ?! “Ухна ишгэнд аашлахгүй ааш үгүй” гэдэгчлэн хуримлахаас өмнө хормойг нь даган дэрвэлзэж, “би чамд хайртай, хятад хүн эхнэртээ, эрдээ монголоос илүү хайртай шүү, чи надтай суувал юугаар ч дутахгүй ёстой жаргал эдэлнэ” гэсэн сайхан үгэнд нь залуучууд маань дандаа хууртаад хөл алддаг байжээ. Тэд бол нялуун ааш зөөлөн мишээлийнхээ цаана санаагаа нууж чаддаг нарийн ухаантай улс. Манайхан бол хүний тэр санааг тааж олдоггүй шулуун цагаавар улс, “чамд би хайртай шүү” гэсээр цааш нь дагаад явдаг улс. Тэдний хайртай байгаа нь чиний тус биед биш, харин цаагуураа юу нэг юм олох юмтай байгаад юм, тэдний хүсэл шунал өөр зүйл дээр байдаг гэснийг мартаж үл болно. Хужааг бодвол бусад үндэстний охид нэг нэгнээсээ сайхан, хөвгүүд нэг нэгнээсээ хүдэр жавхаалаг байдаг болохоор тэдний сэтгэлийг татахгүй гэсэн хэрэг алга. Үүнийг гоо сайханд тэмүүлж байна гэсэнд ортол, өөрийн дутагдлаа нөхөх гэсэн горьдлого гэж хэлбэл нэн оночтой болох мэт. Тийм болохоор тэднүүс бусад үндэстэнтэй урагцах дуртай байдаг. Яриангүй монгол залуучууд хүн мөс, цог сүлд, зүс өнгө, бие гадраараа тэдний сэтгэлийг татсан байж болно, гэвч тэр нь хүн төрөлхтний жинхэнэ хайр дурлалд үндэс болж чадахгүй. Энэ үг дэндүү улс төржсөн байж мэднэ, магадгүй энгийн амьдралд тэр бүр ийм биш бөгөөд үүнээс өөр үр дүнтэй байж бас болно. Гэлээ гэсэн ч үндэстний цэвэр чанар ба эрх ашгаа хамгаалах үүднээс ингэж хэлэхгүй байж бас үл болно. Хятадын бэлэн үгэнд “хөвгүүд муу замд орохоос айна, охид муу хүргэнд очихоос айна” гэж байдаг. Монголын сэцэн үгэнд ч “хожмыг хэн мэдэх вэ, хожгорыг хэн малтах вэ” гэж байдаг нь яг үүнийг хэлсэн буюу. Хорвоод ирээд хүн хэдийхэн жил амьдрах вэ, 70 хүрэхээр бодвол хүний сайхан нас чухамдаа 20-30 жилээс хэтрэхгүй. “Намрын тариа алдвал нэг жилийн гэмшил, насны тариа алдвал нэг биеийн харамсал”. Монгол залуучууд маань бусдын сайхан үгэнд, аашинд, мөнгөнд, юманд дурлаж байгаад хууртвал тэр буруу сонголтыг харин хэзээ ч залруулах аргагүй болно. Зарим хүн өөрийгөө зөвхөн төрөхөөс үхэх хүртэлх нэгэн хормын амь настай гэж ойлгодог, тэгээд хүсэл хөөцөлдөлгөө, ажил амьдралаа тэр нэгэн хоромдоо тохируулахыг л боддог. Үнэндээ хүний нэг нас бол дуусашгүй мөнх оршлын нэгэн үелэл байх ёстой. Хүн бүхэн цөм түүний үүсч өндийсөн өлгий нутаг, өвөг дээдэс, үндэстэн ястантайгаа салшгүй нэг цогц, амь насны бүхий л систем дэх нэгэн хэлхээс юм. Хэн нэг дээр ирээд энэхүү хэлхээс тасарваас амь насны утга чанараа алдах болно. Бусадтай цус хольж хайлагдваас тэр хэлхээсээ тасалсантай адилхан билээ.

Шүдээ үзүүлэхээр “Ван овогтын шүдний эмнэлэг”-т орсонд, эхнэр нь харин харчин монгол хүн байжээ. Хэд удаа очиж дасалцаад ирэхэд гэрийн байдлаа над зах зух гаргаж хэлдэг болов. Ван эмч тухайн жил монгол хошуунд “сэхээтэн залуу” болж бууснаараа тал тул монгол хэлтэй болж, яаж аргалсныг бүү мэт бүсгүйн итгэлийг олоод нэг л мэдэхэд хуримлажээ. Гэсэн атлаа тэдний амьдрал аз жаргалтай болж чадсангүй. Учир нь, тэр хоёрын дунд жаргалын үндэс болдог зөв сэтгэл, хамтлаг хэл яриа, хамтлаг дур сонирхол, хамтын ойлголцоо ба хамтлаг үнэт зүйлс байсангүйд оршино. Монгол хүн хятад хэл сурсан, эсвээс хятад хүн монгол үг сурснаар хамтын хэл яриатай болж чаддаггүй. Биологи сэтгэлзүйн шинж нь сая хоёр хүнийг нэг болгон бие сэтгэлээр ойртуулж чаддаг юм. Үгэнд нь хууртаж, юманд нь дурлаж, өнгө зүсэнд нь татагдсан ургийн холбоо удаан байж чадахгүй. “Тураг ядрахдаа уул барааддаг, бүсгүй ядрахдаа төрхмөө барааддаг” гэгчээр тэр бүсгүй намайг монгол бөгөөд сурвалжлагч гэж итгээд, “төрхмийн ах”-даа гомдлоо тоочих мэт үгний сэжүүр үүсгэтэл Ван эмч доор нь зандран зогсоов. Царай тавьсан харгис дүр нь эмч хүнд баймааргүй бөгөөд аягүйдвэл алгадмаар ч агсамнав. Би ч захын арга ухамсар болсон ч хүний гэрийн явдалд хөндлөнгөөс нь гар дүрээд бас яах билээ гэхээс биеэ арай барив. Нөгөө бүсгүй зарц шивэгчин мэт айж бэмбэгнэсэн боловч намайг хараад

“Иргэн хүн хүн биш, зүрхэндээ өстэй шүү, итгэж болохгүй! Яалаа гэж, арай ч дээ, над шиг заяа муутай хүн өөр бас байдаг ч билүү ....” гэж нулимс унаган хэлж амжив. Өчнөөн жил тэдний амьдралд юу болж байсныг би их төлөв бараглажээ. Гэсэн атлаа цаанах явдал нь миний бодсоноос ч хол цааш байсан нь эр эм хоёулын царайнаас ил мэдэгдэнэ. Эхнэр хүн гэрт төрж айлд амьдардаг юмсан хойно доо, иймэрхүү амьдралд эв зүйг бодож эрийн халыг дагаад ирсэн монгол бүсгүй л тэсдэг, дасдаг байх, хятад эхнэр болсон бол аль эрт чамтай нэгээ үзэж нэхийгээ уралцах нь холгүй байсан. Зөөлөн сэтгэлт монгол бүсгүй л нэгэнт хүний эхнэр болсон хойно тэсэхгүй, дасахгүй гээд ч яадаг билээ? Хуулиар шүүлгэж сална гэвэл, эр нь өөрийг нь, төрхмийн улсыг нь хүртэл ална булна хэмээн айлгадаг гэж адилхан хувь заяанд оногдсон өөр нэг монгол бүсгүй над бас хэлсэн юм. Ийм улстай амьдарсанд ортол архи жаахан уудаг, амьдралд баахан хожид, алзуу залхуу дээрэнгүй байрын шиг байсан ч гэсэн даруу бүрэгдүү, шулуун цагаавар, арга ухаан мөхөс шиг хэдий ч хор заль байхгүй, гүдэс боловч хүн мөстэй монгол нь хол дээргүй яахав. Ингээд л хүүхэнчүүдээ хүнд боол болгон алдаж явуулсан монгол залуучууд маань бэр олохгүй болохоороо арга буюу хот орж хог түүн, палангаа чирсэн хужаа эмтэй суух болсон байна. Ингэж хятад эм авсан эрэгтэйчүүдийн хувь заяа ч хужаа эрд мордсон эмэгтэйчүүдээсээ нэг их дээгүүр болж чадалгүйгээр мөн л эхнэрийн хатуу захиралд орж, гэртээ орвол үг хэлэх ч эрхгүй, гараад явбал гартаа зарах мөнгө ч үгүй, элгэн садан ах дүү танил байсан ч эргэж тойрох хүнгүй, дэлийг нь авсан азарга шиг эрийн хийморьгүй явна. Тэд хужаа эхнэр авмагцаа бүр “эмийн садан наашаа, эхийн төрөл цаашаа” гэдэг болох бөгөөд үүний төлөө нутаг усаа худалдахаас ч буцахгүй болдог байна. Энэ нь чив хэмээн цагаач иргэдийн санаа зорилтод нийцжээ.

Ингээд эвлүүлж амьдраад болж байвал ч бас яахав, ариун цус амь насаараа үрэгдэл гаргасан жишээ харин зөндөө бий. Мөнгө ашигт дурлан явуулын хужааг дагаж яваад гар дамжуулан худалдагдсан, янхан болсон, харгислан тамлагдсан, хорлон алагдсан монгол бүсгүйчүүдийн тухай муухай сураг сүүлийн үед байн байн чих дэлсэх боллоо. Тэр дотроос нэгэн жишээгээр хэлбэл, миний дунд сургуулийн хамт сурагч У гуай нутагтаа мал хариулан амьдарч буй. Сургуульд байхдаа би улаануудад халдварлаад нүдээ нээж ч чадахгүй халууран хэвтэх үед, тэр намайг харгалзан хоол унд ойртуулж байснаараа бид хоёр найзалж бие биеэ төрсөн ах дүү шиг боддог юм. 1996 онд нутаг буцах дашрам түүнийг тусгайлан эргэж үзэхээр очсонд, тэдний нэгэн гэрийнхэн улаан цагаан үртэй сайхан ч айл амьдарч байлаа. Ялангуяа охид нь зүслэг мөртлөө ухаантай, хүүтэй хүн хүүдээ гуймаар нүдэнд дулаахан хүүхнүүд байлаа. Хэдэн жилийн хойно гэнэт сонсоход, тэдний нэгэн гэрийнхэн сэтгэлээр унаж, амьдрал нь дордоод, У гуай ч архинд орсон гэнэ. Учрыг нь лавлавал, том охин нь доор Хуан (тариалах тосгон, атар хагалах ххх-ын ххх бололтой, манай нутагт хятад айлыг бас жүндүй41 гэж хэлдэг нь ххх гэсэн зээллэг үг бололтой)-ын нэгэн хужаатай танилцаж, тэр хужаа юугаараа зүрхийг нь оосорлосныг бүү мэд, охин дагаж арилах л зүгт нь хэлээд байв. Гэрийн улс нь өгөхгүй гэж хэдий шил заасан боловч нэхэл дагал болсоор байж эцэстээ хуримлажээ. Тэгээд дэмий удалгүй охиныг нь зодож цохисон сураг дуулдаж байснаа нэг өдөр гэнэт “охин чинь хор уугаад амиа хорложээ!” гэсэн муухай чимээ төрхөмд нь дамжуулжээ. У гуай унан тусан хүрээд очиход, охиныг нь хэд хоногийн өмнө шороонд оруулж ч амжсан байв. Хүн үхсэн хэргийг мэдүүлж шалтгааныг нь тодруулах гэсэн боловч, хүргэний талынхан хошууны шүүхэд садан сүлбээ, сайн танилтай агаад тэднээ хахуульдаж амжсан болохоор энэ явдал ингэсхийгээд таларчээ42. Хятад үгэндээ муу, хууль ч сайн мэдэхгүй, голоо хөөж гогодоо түүсэн номхон шударга малчин хүнд өөр ямар арга байна? У гуай тэгээд сэтгэлээр унахгүй яана? Архинд орохгүй ч бас яана? ! Би тэрнийг өрөвдөж, охиных нь төлөө харамссан юм. Тэгэхэд, ядуу бичигтэн над бас ямар чадал байх билээ?! Нэн гунигтай нь гэвэл, “хаа гишгэсэн газар гуя” гэгчээр түүний нөгөө хоёр охин нь ч араасаа явуулын хужааг дагаж бараа сураггүй болов. Эхийнхээ чихийг хангинуулан, эцгийнхээ ясыг янгинуулан байж Хятадын үүдэнд очоод илжирсэн монгол охид энэ нэгэн жишээгээр яахин зогсох аж. 

Монголчууд өөрийнхөө буюу нэгнийхээ аз бус явдлаас сургамж авдаггүй нь сонин юм. Миний нутгийн хянга нуруудад шилүүс гэдэг муурын язгуурын махчин амьтан олон бий. Энэ амьтан туулай, гур зүрээр хооллодог хэрцгий догшин, сэргэлэн ухаантай боловч хэзээд хойнох нь түрүүчийнхээ мөр дээр гишгэж явдаг “муу зан”-тай тул анчид түүнийг алахад амархан байдаг. Шилүүсийн цуваан дээр хавх аваачин тавибал түрүүч шилүүс ирж унана. Түүнийг нь алж аваад мөн тэр нүхэндээ хавхаа суулгавал дараачийн шилүүс ирж унана. Энэ ёсоор хавхаа залгаж тавиад байвал шилүүсийг үүрээр нь агнаж болдог байлаа. Монголчууд зарим явдал дээр шилүүстэй их адилхан юм. Намайг бага байхад, жалгын амыг боож суусан хэрмийн айл гэх нэг хятад тосгонд Баяр гэгч түмэд хүн ирж суужээ. Эр эм хоёулаа монголоороо хэлж ярьж чаддаг ч хятадын дунд орж сууснаас болоод хүүхэд нь бүр хайлагджээ. Охиноо тэгээд Халиут хэмээх тосгоны нэгэн хужаад мордуулсанд тэр айлынхан тосгоны улстайгаа нийлж байгаад охиныг нь байнга барьж зоддог болов. Юунд вэ? гэвэл монгол хүнийг цөсийг нь хэмхэлж номхотгохын төлөө гэнэ. Тэгсээр байж тэр охин нь удалгүй амиа алджээ. Тэр охин шиг амиа алдаагүй нэг нь хүч сүр хоёрт нь дарагдан цөс нь хэмхэрч сүр нь буураад хэдхэн жилийн хооронд монгол үг, монгол сэтгэлгээгээ алдаж, шүйшүг42 эмээс огт ялгаагүй болсон шоовдор хувь тавилангаа хүлээжээ. Тэднийг харвал нээрэн зүрх шимширнэ. Тэгж байтал сургамж авалгүй шилүүс шиг “хавх”-д очиж унах хүн бас л гараад ирдэг. Би сонины сурвалжлагч байхдаа арын хошуугаар явж байгаад ийм нэгэн харсалтай үлгэрийг хүнээс сонссон юм: Нэгэн гацааны даргын охиныг доор Жүндүйнх нь нэг тарианы луухаан эдэлгээ муутай бараа, элдэв хоёр бэлэг сэлтээр мэхэлж, хуурай нойтон хүүхэн таних аргаар толгойг нь эргүүлэн оруулж аваад жилийжээ. Тэгээд охиноор нь тэр хөгшин хужаа хуялаа тайлж гүйцээд өөр нэгэн залуухан хужаадаа ганзаганы наймаа шиг гар дамжуулан худалдав. Гэрийн улс нь хэдэн хошуу аймгийг бартал эрж, хамаг хөрөнгөө шавхаж байгаад охиноо арай олж хужаагийн хар савраас гаргаад авахад юу болов гэж санана? Эцэг нь охиныхоо төлөө гачигдан зовсоор байж өвчин олоод турган42 насалсныг өгүүлэхгүй, охин нь өөрийг нь худалдсан нөгөө хуурай эцэгтээ мордож, түүнээ айлдаа дагуулан авчирсан байлаа. Тэгээд яав? Өрх амын дансгүй, ургийн баталбар ч үгүй нөгөө хөгшин “хүргэн” нь монгол охины даачилсан газрыг эзлээд хэвээ сахиж аж төрөн суугаагүй, хүүр онгоныг сэвтээх, хээрийн амьтныг хядах, ой модыг огтлох, атар бэлчээрийг хагалах, айлын малыг хулгайлан нутаг руугаа гар дамжуулах, малчдыг гэтэн тагнаж малаа бэлчээрт гаргамагц хэл хүргэн торголгох зэрэг аль муу хэргийг дураар үйлдэх болов. Нутгийн монголчууд өөрт нь хор хийхээс айцгаан, түүнийг шийтгэх байтугай өөдөөс нь хатуу үг ч хэлсэн хүн байгаагүй гэнэ. Ганцхан хужааг яаж ч чадахгүй гараа нухлан гачигдаж байгаа малчдыг хөөрхий гэж хэлэх үү, шур43 гэж бодох уу? Хэрэв ганц бие монгол хүн тийм нэг хятад тосгонд очоод тэгэж аашилсан бол тосгоны ард лав үүрээрээ орж байгаад түүнийг тэнд хөл тогтох аргагүй болгоно. Иймэрхүү жишээ газар болгонд харагдаж л байна. Хужаад мордсоноос болоод өсч төрсөн нутаг ус, өсгөж хүмүүжүүлсэн төрхөм төрөлдөө тус хийхийг бүү хэл, ёр хийж байгаа монгол охидыг юу гэж хэлэх вэ? Яалтай билээ? Дайчин гүрний 300 жилийн ноёрхлын бүхий л явцад 431 манж гэгийг Монголын ван, гүнд буулган өгч, 155 монгол охидыг Манжийн хаад язгууртдад богтлон өгчээ. Монголд мордож ирсэн манж охидууд бүгдээрээ тагнуул бөгөөд Манжийн төрөөс Монголд авах бодлогод хэр хэрэндээ хүчин зүтгэлээ гаргасан байхад, Манжид очсон монгол охидууд эрдээ шударгыг гүйцэтгэхийг л мэдсэнээс биш, төрхөм төрөлдөө буюу үндэстэндээ тустай ажил ганцхан ч хийсэнгүй. Тэд ордон доторх онцгой байр сууриа ашиглан, Манжийн төрөөс Монголд авч байсан хатуу бодлогыг зөөлрүүлэх, Барон43, Галдан бошгот, Лувсанданзан нарыг хэрхэн дарангуйлах гэж байгаа мэдээ сэлтийг урьдаас нууцаар дамжуулж болох л байсан юм. Гэтэл тэд ингэсэнгүй бөгөөд Бароны бослогыг Бөмбөтэй хатан сайн дураасаа дарангуйлжээ. Иргэн улсад Юан Ши Кайг гаргавал хаан суусан хүн байхгүй. Жүнтүн нь бүр хаан болоод Монголоос хатан буулгасанд хүрвэл, ордонд орсон монгол охидууд маань бас л тэднийхээ төлөө үхэн зүтгэх байх. Иймээс охидоо хужаад өгөх нь өөрийн хүчийг нимгэлж, бусдын хүчийг зузаалсан явдал болно. Судалгааг үндэслэвэл, хятадад мордсон нэг монгол охины үндэстэндээ үзүүлэх хор нөлөө нь, хятад эхнэр авсан гурван монгол залуугийн Монголдоо авчирсан хор нөлөөнөөс хол ахдана гэж буй. Энэ нь адилтгал болохоос биш, хятад эхнэр авах нь хятад эрд мордсоноос хол дээр гэсэн үг биш билээ. Хань улсын тагнуул Жан Чянь Хүннүд баригдаад сайхан үг хэлсээр байж Чань Юйн итгэлийг олж, Чань Юй түүнийг алсангүй дээрээ охиноо богтлон өгчээ. Ёсондоо хүргэн болсон хүн хадамдаа тус хийхгүй ч гэсэн хор хийхгүй байвал таарна. Гэтэл тэр хятад өөрийг нь аварсан, охиноо ч өгсөн их ачийг хариулсангүй мөртлөө улсдаа харимагц хүннү охиныг гээмэл болгосон бөгөөд их цэрэг дагуулан ирж хүннүчүүдийг толгой даран хяджээ. Хужааг итгэвэл ийм л үр дүнгээр дуусна гэдгийг энэ жишээ үзүүлж байна. Түүхийн сургамжийг ойшоохгүй, ичгүүр гутамшгийг бодохгүй, эцэг эхийн үгийг сонсохгүй, ахмад настны сургаалыг авахгүйгээр санаагаараа сэвж, салтаагаараа жиргэж яваад хувь заяагаараа тоглоом хийж байгаа монгол хүүхнүүд эдүгээ явах тутам олширч байна. “Цагаан зээр ба эм хүн хоёрт эх орон үгүй” гэдэг нь иймэрхүү хүүхэнчүүдэд зориулж хэлсэн үг бололтой. Тэднийг бодвол Монголд мордсон хүнийг хятад охидууд яаж байна? Толгой дээр чинь гарч суухгүй бол бурхны аврал гэж бодоорой!

Хужаа эмсүүд өнгөцхөн харахад ганган байдлаар жинжгэр, тачаангуй харагдан, нуруу мушгилан бөгс хаялаж нүд хөмсөг хөдөлгөн аашилж загнах нь эвийн цавуу мэт, дуу алдах адил чангаар инээн аальгүйтэх нь хүний аазгайг хөдөлгөн сэтгэл гижигдэм боловч үзэл бодлынх нь муу, үйл явдлынх нь муухай, өгүүлж ярихынх нь яхирыг хамт амьдарсангүй хүн бол үнэхээр олж мэдэхгүй юм. “Зүс нь цагаан боловч зүрх нь хар” гэдэг үг бий. Монголд мордож ирсэн хятад бэрээдэд асрахуй ба нигүүлсэхүй сэтгэл байхгүй, тодруулаад хэлбэл мордож ирсэн монгол айлын настныг асарч төрөл садныг хүндлэхийг ердөө мэддэггүй. Хятад бүсгүйчүүд эрээ хайрлан гамнаж чаддаггүй, найрлан түшиж явах насны минь хань юм гэж боддог нь цөөн. Ашиг хонжоо олох бол тэдний эрийнхээ бие дээрээс ашид хүсдэг зүйл болно. Эр эмийн хэлхээ бол зөвхөн физиологийн биш, нэн чухал нь хайр сэтгэлийн, ёс суртахууны, соёлын байх ёстой. Хятад хүн монгол бүсгүйг аваад соёлдоо амархан оруулдаг байхад, монгол хүн харин хятад эхнэр авбал соёлдоо оруулж авах байтугай буцаад соёлд нь бууж өгдөг байна. Учир нь цаадах чанар чиний соёлд ердөө ордоггүй илжиг шиг зөрүүд амьтад юм. Монголд ерөөл бэлгэдэл, цээр ёс гэдэг соёлын үнэт зүйлс бий. Тэдэнд харин ийм юм байдаггүй, олон мянган жилийн туршид төлөвшин тогтсон нүүдлийн соёл иргэншлийн сайн сайхан зүйлсийг тэд юугаар ч үздэггүй байлаа. Тэд монгол бүсгүйчүүд шиг эрээ энэрч хүндэлдэггүй, эхнэр хүний боловсон араншин, ёс заншлыг яагаад ч сурдаггүй. Нэгэн үлтгэлээр хэлбэл, монгол бүсгүйчүүд эрийнхээ толгойд гар хүрэхийг ихэд цээрлэн, хувцас  хунараа эвхэж хураахдаа ч өөрийнхийг доор нь, эрийнхийгээ дээр нь тавьдаг, хэрэв тийм биш бол эр хүний хийморь хэвтэнэ гэж үздэг. Энэ нь эмэгтэйчүүдийг дооршоож байгаа явдал биш, харин дайн байлдаант түүхэн явцад бүрэлдэн тогтсон ёс заншил юм. Хужаа бүсгүйчүүд бол харин эрийнхээ толгойг эргэтэл алгадан хүзүүн дээр нь гарч унахыг юмаар боддоггүй байлаа. Монгол бүсгүйчүүд ахас захсын өмнө, эрийнхээ дэргэд хормой хошоо хумьж заам захаа засдаг байхад, тэд бол харин юугаа ч гаргаж үзүүлэхээс ичдэггүй байв. Монгол хүн гэрийн улсаа, төрөл саднаа, цаашилбал мал нохойгоо хүртэл үхэж уна гэж амтай болоод зүхдэггүй, муу цагт хэлсэн муу эмийн үг андгайтай гээд ихэд цээрлэдэг. Хужаа эхнэрчүүд бол харин эрээ “үхэл дайрсан” (ххх), “тонил” (ххх) гэж муу сайн өдрийг огт цээрлэлгүй амандаа даваагүй харааж л байдаг. Хужаа нь хужаагаа хараахад цээргүй боловч монгол хүнд бол харин зүхэл нь зөн болж, сэжиглэж сэвтээд ч гэсэн үнэхээр үхэж мэднэ. Үхчихлээ гээд ийм эхнэр эрийнхээ хойноос гашуудаж доголон нулимс ч унагадаггүй юм. Тэд эрийнхээ өмнө яаж байлаа ч гэсэн буруугүй хүн гэж өөрийгөө ямагт боддог тул хэзээд зоригоороо зодож, жолоогоороо гуядаж явна. Тэд юм бүхэнд өөрт нь ашигтай, таатай талаас асуудлыг үздэг. Тэд эрээ дандаа дэргэдээ байлгахыг бодно, эр нь бусад эмэгтэйтэй цуг явж байхыг хальт сонсож, зоог хэлэлцэж байхыг олж үзвэл булайгаа чирсэн явдал болно. Хатуу ширүүн байгаль – газарзүйн нөхцөлд нүүдэл буудлаар амьдарч, нийгэм – түүхийн донсолгоон дунд дайн байлдаанд шуранхайлж явсан монгол эрчүүлийн яс чөмгөнд бүсгүйтэйгээ цаг хөггүй ноорч ноолоод суудаг тийм ген байхгүй, тиймдээ “эр хүний жаргал ээрэм тал дээр” гэсэн үг бий болжээ. Энэ нь “эм хүний жаргал эрийнхээ өвөрт” гэдэг үгтэй эрхгүй зөрчил үүснэ. Дулаан бүлээн оромжинд жаргахыг хүсдэг хужаа эхнэрчүүдэд монгол араншин нэг их таалагдахгүй нь мэдээж. Хэдхэн жил бололгүйгээр нэг шалтаг хэлж хамаг хөрөнгийг нь хураан, ханилсан эрээ дагаад арилсан үлгэр олон бий. Тэдэнд ашиг хонжоо, амар жаргал юу гэхээс биш хүн төрөлхтний жинхэнэ хайр дурлал гэсэн юм байдаггүй, ашиг хонжоогоор аливааг төлөөлүүлсэн биржийн жижиг наймаачин шиг үндэстэнд ёс морал, хүн мөс ч байхгүй юм. Хайр дурлал гэгч юу вэ? Мао Зе Дунгийн үгээр хэлбэл: “хайр дурлал бол чамтай зөвхөн унтах төдий явдал болно”. Монгол бол наймаачин үндэстэн биш болохоор тэдэнтэй ураг садан бололцох наймаа хийвэл тэрэнтэй тэрэнгүй үсэртэл хонжигдох болно. Хадам аав нь мөнгөтэй бол халбалзан намбаганаж халуун усаар орой орой хөлийг нь угааж өгнө, мөнгөгүй бол мөс шиг хүйтэн царай үзүүлж өөдөөс нь ширээ алгадан, “зуо ни ма” (эхээ чингэсэн) гэж амандаа орохоор хараасан үлгэр бүр хятад бэрээдээс гарчээ. Хүн мөс, соёл сэтгэц, эрхэмлэх үнэт зүйлс нь адилгүй болохоор эр эм хоёрын хооронд хамтын дур сонирхол, хамтын хэл яриа байх ёсгүй. Яг иймэрхүү зөрчил мөргөлдөөнөөс болж тэдний амьдрал олонхдоо гунигт жүжгээр төгсдөг байв. Монгол нутаг тэднийг оруулж ирээд ямар сайнаа үзэв гэсэн шигээр монгол хүн тэдэнтэй ураг суувал үнэхээр сайнаа үзэхгүй юм. Тэгэхдээ юм мэддэг монголчууд “морь илжиг хоёр ижилсэх учиргүй, монгол хятад хоёр итгэлцэх явдалгүй” гэж хэлдэг байжээ. 

“Үндэстний бүлгэмдэл”, “монгол хятад ах дүү нэгэн гэр мэт дотно” гэх улс төрийн ухуулга Бүгд Найрамдах Хятад Ард улс байгуулагдмагц цаанаа зорилготойгоор хүч авч эхэлсэн юм. Өвөрмонголчууд үүнийг нь хүлээн зөвшөөрч, өөрт нь үлдсэн эцсийн нэг чөлөөт эрхээ хүртэл өргөн барьжээ. Тэр нь даруй хятадтай урагцах явдал болно. Хүн юу гэвэл тэгдэг яасан итгэмтгий тэнэг үндэстэн бэ?! Эцэс сүүлд нь болоход өөрийн охь шилдэг охид хөвгүүдээ Хятадын адаг доод үр төлд өргөн барив. Үүгээрээ тэд бүлгэмдэж байгаагаа үзүүлсэн нь илэрхий. Үндэстний бүлгэмдэл нь үүнийг хэлдэг биш гэдгийг тэд ойлгосонгүй. Тэгээд “үндэстний бүлгэмдэл” нь олон мянган айл гэрт нэвтрэн орсон боловч, гэр бүлийн эрх тэгш бус хэмээх суурьшил иргэд болон нүүдэлчдийн хоорондох соёлын мөргөлдөөн үүсч, хэрүүл хэлэлцээн, салж сарних олон явцыг өнгөрүүлсний дараа, хамаг сүүлдээ хааш л монголчууд арга буюу буун өгчээ. Эртнээс аваад хятад монгол хүний эрхэмлэх үнэт зүйлс буюу өртгийн баримжаа адилгүй болохоор хамтарч суувал эрхгүй зөрчил мөргөлдөөн үүснэ, Хятад бол аж ахуй ашиг хонжоог эрхэмлэдэг наймаач үндэстэн учраас соёлын өртөг, тэр дундаа монгол соёлын үнэ өртгийг юугаар ч үздэггүй юм. Тэдэнд жинхэнэ янаг хайр гэсэн юм байдаггүй, тэдний эр эмийн харьцаанд байдаг нь зөвхөн ашиг хонжооны зальхай ухаан юм. Өнгө зүсийг чинь тоож үнэн сэтгэлээсээ хайрлаж байна гэж бодвол түүхийн их эндүүрэл болно. Хүн төрөлхтний оюун ухаан, хайр дурлал, хүсэл мөрөөдөл .... –ийг тэдний бие дээрээс олж мэдрэхгүй, зөвхөн самж шиг амьдралын үндсэн зүйлийг л олж харна. Эрх ба мөнгөтэй л юм бол аливаа гүйцэлдлээ гэж тэд боддог аж. Энэ тухай нэгэн жишээгээр хэлбэл, миний танилуудын дотроос ном судар гаргаж, монгол соёлдоо мундаг зүтгэл үзүүлж байсан нэгэн хүн байв. Залуудаа улс төрийн ухуулгад автаад буруу сонголт хийж хятад эхнэр авчээ. Эр эмийн хэлхээнд барилдаж хоёул эхлээд зүгээр шиг байсан бөгөөд залуу халуун насны хийрхлээр гурван ч хүүхэд гаргасан байлаа. Эр дундын наснаа хүрэхэд байдал өөр зүгт хэлтийжээ. “Монгол хүн мунхаг, гүдэх, болхи, чадалгүй, үжирсэн46 толгой, чийг шинхэг үнэртээд байна, архи үзвэл амиа авахгүй .... “ гэж эхнэр нь эрээ адлан хараадаг болсны дээр хүүхэддээ дандаа эцгийг нь муулж, ямар сайн байлаа ч гэсэн “эцгийн чинь сайн” гэж ердөө хэлдэггүй, юм болгонд “бүр л эцгийн чинь муугаас боллоо” л гэж муу сургаал заасаар байж төрсөн хүүхэд нь ч түүнтэй уулзсаар чөтгөр үзсэн мэт зайдсан байлаа. Нэгэн гэрийн таван ам хүний дунд манай хүн ганцаардаж, дөрвөн хүн нэг тал болж нүдэнд нь хуруугаа хиймээр зүг зүгээс нь давшлаад ирэхэд үг байгаад хэлж чадахгүй, ёс байгаад олж чадахгүй гачигдан зовсоор архинд орсон нь цаадахдаа улам ч бэлэн шалтаг олгон, сүүлдээ бүр ч хөөж хөтлөх хэмжээнд хүрчээ. Тэр гуай өндөр цалин олдог бөгөөд ном зохиолын харамж ч багагүй ирдэг боловч, өөрөө сохор мөнгө ч олж зардаггүй, идэж уух, өмсөж зүүх нь зээлийн гуйланч түйлэнчээс дээр ч үгүй болсон аж. Халдасхийвал цахдан загнаж хар эрээнээр хашхичин хараах харгис эмийн яс янгинам яхир дуун туурга нэвтлэн хадаж байхад, тэр гэрт суугаад байх аргагүй болдог ч их л нэрсэг хүн байсан тул салж сарнисан муу нэр зүүхээсээ айгаад аз бус тэр нэгэн гэр бүлд нааш ч үгүй, цааш ч үгүй хэдэн жил хулчиганаж суусаар байгаад лүдийн юм болсон. Ид өвлийн нэгэн шөнө гэрээсээ хөөгдөн гарч, айлд очихоосоо ичээд гудамжны мухарт хэвтсэн янзаараа хөлдөж үхсэн байв. Энэ бол нэг харсалтай жишээ болно. Нэн их харсалтай нь гэвэл, эрийнх нь хүүр хөрөхөөс өмнө нөгөө эм хүүхэдтэйгээ нийлж байгаад түүний насаараа цуглуулсан ховог чухаг ном бичгүүдийг бүжгийн цаасаар худалдаж орхисон аж. Учир нь, “гэрийн эзэн” нь бүрлэснээс хойш тэдний гэрт соёлын ухамсартай хүн, монгол үг хэл үсэг бичиг мэддэг хүн байхгүй болжээ. Нэг эр хүн, ялангуяа улс үндэстнийхээ төлөө юу нэгийг бүтээе гэсэн хүн, өөрийнх нь хүсэл хөөцөлдөлгөө, зүтгэл чармайлгын үнэ цэнийг мэдэхгүй эм хүнээр насны ханиа болгох нь чухам ч нохойрсон хэрэг болно. Соёлгүй, томоо муутай эм таарвал эрийнхээ бие дээрээс аж ахуйн өртгийг л анхаардгаас биш, нийгмийн өртөг, соёлын өртөг, өөр бас юу байна гэдгийг өгөөд бодож олдоггүй. Ийм эмтэй, эсэхүл ийм эртэй сууснаас илүү зовлонтой явдал өөр байхгүй. “Насны тариа алдана” гэдэг нь яг үүнийг хэлж байна. “Амжилт олсон нэг эрийн ард нэгэн агуу их бүсгүй үрэгдэж байдаг” гэж хүмүүс дандаа хэлдэг. Энэ үг буруугүй боловч агуу их болж болмоор эрмэлзэлтэй нэг сайхан эр хүн адаг доод болж хувирдаг нь бас эм хүнээс шалтгаална гэдгийг мөн хэлэхгүй байхын аргагүй.

Тийм ч учраас, монголчууд охидоо хужаад өгөх нь төрсөн үрээ захад гарган худалдсантай адилхан бөгөөд хүүдээ хятад бэр авах нь хамт сэжигтнийг гэртээ залж авчирсантай өөр нь юун билээ! Хужаатай амьдарсан айл нь ямар байлаа ч гэсэн монгол айлаа биш болно. Гэр бүл бол үндэстний эс, соёлын тулга мөн. Монгол хүү, хүүхний аль нь ч гэсэн хужаатай суувал үндэстний нэгэн эс үхэж, соёлын нэгэн цог унтарсан явдал болно. Гэр бүл бол үндэстний ирээдүй мөн, бусадтай цус хольсон үндэстэнд саруул сайхан ирээдүй байхгүй. Өвөрмонголд үүсч буй иймэрхүү гунигт жүжгийг эмхтгээд баримтат ном бичихэд хүрвэл, яахин бас хэдхэн дэвтрээр зогсох аж! 

Ингээд бодвол, бид чинь үнэхээр дээдсийнхээ нэр нүүрийг гутаамаар муу төржээ! Би нэг үндэстэн бусад аль нэг үндэстэнтэй гэнэтийн тохиолдлоор, зохих харьцлаар урагцах явдлыг эрс эсэргүүцэгч буюу аливаа харилцаагаа таслан битүүрүүлж өөрийгөө хэзээд түгжирмэл байдалд байлгахыг санаачлагч биш билээ. Монгол эрчүүд “Хятадын сайн эрсээр шувуугаа бариулж, Хятадын сайхан эмсээр хормойгоо хучуулж” явсан 13 дугаар зууны омголон цаг үе хэдийнэ өнгөрсөн боловч, он жилийн хатуу нугачаанд цэвэр генээ хадгалан оршсоор бүхүй эрхэм дээд нэгэн угсаатан харь хөршийнхөө ургийн мэхлэлд унах буюу бэлгийн өдөөлөгт автахад хүрвэл, нэр төрөө баастаж угсаатны хувьд доройтох бөгөөд уусч алга болох аюул удалгүй хүрч ирэх болно. Иймэрхүү зөн совин явах тутам мэдрэгдэж байгаад тэсгэлгүйеэ санаашран зовнино. Охиноо хужаад өгсөн нэг монгол даргаас би “ганцхан охиноо юунд монголдоо өгдөггүй юм бэ?” гэж асуусанд, “үнэнийг хэлбэл бид бас дургүй, засаг дээр явж байгаа болохоор, хүн юм хэлчихээс хичээгээд .... аргагүй!” гээд ярвайж билээ. Тэд Хятадаас нүүр тал олж ноён зэргээ хамгаалахын төлөө үр хүүхдээ зах дээр гарган худалдахаас буцахгүй болжээ. Үүнийг улс төрийн эвсэл ургаас болсон хайлагдал гэж хэлнэ. Өөрөөр хэлбэл, Хятадын дунд толгой хавчуулан амьдрахын төлөө үр хүүхдээ дэнчинд гаргасан явдал болно. Гэхэд, энэ нь зөвхөн хувь хүний учир биш, дарга бол дагуулагч хүн, тэдний хийж байгаа бүхэн нь нэг үндэстнийг хааш аваачихад нөлөөлнө. Үлгэр дуурайлын хүчин юун дээр ч гэсэн үйлдэл ихтэй байдаг тул чухам ч “хаа гишгэсэн газар гуя” гэгч нь болж, дарга нараа дагаад дагалтууд нь ч охиноо хятадад өгч, хүүдээ хужаа бэр буулгах болов. Африк тивээс Америк тивд боолчлогдон очсон нигерчүүдийн цус хольсон норм хамгаас өндөр байдаг. Яагаад гэвэл, тэдний цагаан арьстантай цус холиод гарсан хүүхдийг боолын данснаас хасаж болдог байжээ. Үеийн үедээ боол болохгүйн төлөө тэд арга бүхнийг сүвэгчлэн цагаан арьстантай бэлгийн харьцаа үүсгэдэг байв. Яриангүй цагаан арьстны танхай эрчүүд хар арьстны болмоор бүсгүйчүүдийг хүчиндсэн жишээ олон бий. Ямар ч атугай гараад ирсэн эрлийз хүүхэд нь боолоос гэл47 дээгүүр байртай болдог байжээ. Өвөрлөгч монголчууд хятадтай урагсах болсон явдалд иймэрхүү сэтгэлгээний үндэс байхгүй гэж хэлэх аргагүй. Үүгээр дамжаад үндэстний ижилслийг бий болгон, гадуурхагдахгүй, хядагдахгүй гэж бодохыг хэн байг гэх вэ? Ийм болохоор, цус хольж байгаа үзэгдлийг зөвхөн хүн төрөлхтний янаг хайрын хэвийн үйл ажиллагаагаар ойлговол санаа дутна. Харин цаана нь нийгэм, улс төр, үндэстний гүн зузаан шалтгаантай байгааг омтгойлж үл болно. Хятад улсад хятад бол яриангүй харьцуулшгүй тоог эзэлсэн төр баригч үндэстэн болно. Ноёрхогдогчид нь тэгэхэд ноёрхогчдоо байдгаа өгөөд байх албагүй. Японы эзлэлтийн үед Квантоны армийн цэрэгт дуртайяа мордсон хятад бүсгүй байна уу? Тусламжаар ирсэн орос мэргэжилтнийг дагаж босч ниссэн хятад охин бас хэд байна? Үндэстний дотоод нягтралын хүч ба сэтгэлийн тамираар хятадыг бодвол монголчууд сулхан байсаар буй гэдгийг энэхэн явдлаас мэдэж болно. Учир явдал яагаад ийм болж байгааг бид өөрөөсөө бас эрэх чухалтай юм. 

Юуны өмнө, үндэстний тухай гэр бүлийн хүмүүжил манд алдагдаж байна. Гэрийн ахмад нар хүүхэддээ багаас нь өөрийнхөө хэн болох, хужаа гэгч хэн болох, тэдэнтэй аль талаар зай авч яаж явалцах талаар гүйцэд ойлгуулах ажил чухал болж шаардагдана. Хужаа нар бол мантай түүх соёлоороо ондоо, төрсөн шинжээрээ өөр, түрж орж ирсэн цагаач иргэд болохыг үр хүүхэддээ мэдүүлбэл зохино. Зарим монголчууд охиноо баян хятадад өгч, хүүдээ ноён хятадын хүүхнийг авснаараа их л гаарах болж байна. Хүн мөсгүй, хайр саналгагүй, ёс моралгүй, хамтын хэл яриа, хүсэл хөөцөлдөлгөөгүй бол юутай байлаа гээд тэр ямар хэрэг байх вэ!

Дараалбал, сургуулийн хүмүүжил нэн чухал болдог. Үндэстнийхээ түүх соёлын хүмүүжлийг султгаж хэрхэвч болохгүй. Үндэстний өндөр ухамсартай болсон үед хүүхдүүдийн хужаатай ураглах норм хасагдах болно. Манд иймэрхүү сэтгэлийн тамир дутагдаж байгаа юм. Сэтгэлийн тамир суларвал үндэстний ухамсар алдагдана. Үндэстний ухамсраа алдвал угсаатан доройтоно. Угсаатан доройтох үед ямар ч явдал гээд гарч мэднэ. Бусдын соёлд хайлагдан орж, бусдын цусанд давслагдан уусах талаар Монголын үр хойчис дээдэстэйгээ адил (сайн) төрөөсэй гэж би л болоод хүсэхгүй! Энэ нь “муу төрсөн”-д нь шалтгаан олгож буй үг бас биш юм. “Сайн төрсөн”, “муу төрсөн”-ий аль нь ч гэсэн бүр адилхан, харийг л бахархаад байвал хайлагдан дуусах хувь заяанаасаа мултарч чадахгүй.

Өөрчлөлт шинэчлэлт хийснээс хойш Хятад улсад мөнгөний шүтлэг ба бэлгийн самуурал буй болж, өвөр хошуудын монголчуудыг ч хүчтэй нөлөөлөх болсон юм. Үүнийг дагалдан цаасан (зоос)-ы үнэр авч цагийн өнгийг дагасан монгол охидууд мөнгөтэй эрсийн тоглоом болон босч нисэх, цаана нааныг боддоггүй монгол эрчүүд өнгөтэй эмсийн нялуун аашинд дурлаад бэлгийн хуял тавих багаж болон өвөрт нь шургах үзэгдэл үтэр олшров. Хужаа эрчүүд мөнгө чулуудаж байгаад өнгөтэй зүстэй монгол бүсгүйчүүдийг эрээс нь булаан авсан жишээ хаа нэгтэйгүй сонстохоор боллоо. Кино телевиз дээрх гангар шаазан шиг зүс царайтай, галбир туяхан бие гадартай, дэлэн хөхөө сэртэгнүүлэн бөгс хаялсан хүүхнүүд, бодож сэтгэх ухаан дутуу будмал зурмал үзүүллэгийн тоглогчид, яаж үзсэн ч янхан зүстэй хятад охид, хувилаад харсан ч хулгайч царайтай хужаа залуусыг манай монгол залуучууд юунд их л тоодог болсныг гайхаад олохгүй. Гэзэг үсээ өрвийлгөн будаж, гэдэс гүзээгээ ил гарган, гэр гадныг ялгалгүй гэдэлзэн годолзон сэртэгнэх шалиг дуутай охидыг бахархах, ер нь монгол хятад хэн хэний гэлгүй мөнгөтэй эрчүүдэд наалинхайтан дөхөх бүсгүйчүүл, өнгөтэй эмсүүдэд үхэлдэн тэмүүлэх бүстэйчүүл энэ л даяаршлын шинэ төрх болжээ. Үүнээ тэгээд цагийн өнгийг дагаж амжсанаар бодож байна. Цагийн өнгө гэдэг нь хятад өнгө аясыг хэлж байна. Тэр өнгө аясыг дагаад Монголын ёс заншил алдагдаж явах тутам заваарч байна. Өнгөрсөнд хуримласан хоёр айл хотын дундуур гарахад зохих зай авч явдаг. Гар гараа бариад явж байгаа залуу эр эм хоёрыг хүмүүс харвал муухай явдал болгож “шөнө нь зууралдаад ханасангүй өдөр талаар яаж байгаа нь энэ вэ” гэж хэлдэг бөгөөд боловсон ёс заншлыг үтээрсэн самуурлаар ойлгодог. Одоо тийм биш болжээ, хөгийн адгуус шиг хэлхээрэлдэн, хүн амьтны дэргэд хүйсээ нийлүүлэхээс ч ичихгүйг бүү хэл, сайханд үзэх болж байна. Хятадыг бахархан ах дүү барилдаад муу замд хөтлүүлсэн, хятадтай нийлж архидсаар байгаад цоорхой тулам шиг хэрэггүй амьтан болсон жишээ залуучуудад олон бий. Монгол хүн болсны хувьд Монголоо гэсэн зөв сэтгэлтэй болж, Монголоосоо зөв энерги авсан байвал зохино. Хятадыг бахархан хятадтай сууж, хятадаар ярьж байгаа бол Монголоосоо санаа урваж буруу сэтгэлтэй болсны илрэл юм. Суурин соёлын бүтээгдэхүүн болох худалдааны баар, янхны пүүс, зугаа цэнгээний газар, мөрийтэй тоглоомын талбарууд гэж Монголд угтаа ердөө байгаагүй. Одоо харин бусдаас сурч юу бүхнийг нь дуурайж байх бөгөөд бүр бааханд нь орж, зах дээр биеэ үнэлдэг эм янхан төдийгүй, завхай эмсийн хуялыг тайлдаг эр янхан ч гарч байна. Энэ нь Монголын язгуур боловсон суртлыг алдуулан үндэстний цэвэр ариун цусыг бохирдуулж, уусал хайлагдлын явцыг улам түргэтгэсэн явдал болно. “Сайнтай нөхөрлөвөл сарны гэрэл, муутай нөхөрлөвөл могойн хор” гэж үүнийг хэлнэ. Сайн юмыг сонссон цагаасаа эхлээд мөрдөж хийнэ. Муу юмыг мэдсэн цагаасаа эхлээд хаяж тэвчинэ гэдэг ёсыг манай залуучууд цээжилж явбал зохино. Гэхдээ сайн мууг урьдаар ялган таних мэдрэмжтэй болох нь чухал бөгөөд иймэрхүү мэдрэмжтэй болоход асар их хичээл зүтгэл шаардагдана.

Хианбигийн Тахимдуу эелсэг хаанаас наашхи 1500 жилийн дараа, түүх ингэж тэдний үндсэн нутаг дээр буцан ирж өсөд өөр хэлбэрээр давтагдах болсонд бид чухам юу бодолтой билээ? Нэг үндэстнийг найрамдлаар уусган үрэгдүүлэхэд эрхийн тун, мөнгөний шунал ба бэлгийн тачаалаас илүү үр ашигтай юм байхгүй. Монголчуудтай харьцуулбал, Уйгур, Төвд, Солонгос, Хотон зэрэг зэрэг үндэстэнд хятадтай цус хольж буй үзэгдэл маш цөөн харагдана. 2010 оны бүртгэлийг үндэслэвэл, Хятад улсын харъяан дахь бүх монголчуудын хятадтай цус хольсон норм 38%-д хүрсэн аж. Ямар аймшигтай тоо вэ! Монголтой харьцуулбал Төвд сая 5,9%, Уйгур нэн 0,2% л болж байгаа юм гэнэ. Энэ нь тэд соёл, сэтгэлзүйн шинж, шашин шүтлэг, язгуур зан суртал ба үндэстний өөрийн ухамсраа алдаагүйн илрэл болно. Хятад улсын харъяанд буй солонгосчууд охидоо хятадад өгөх, хүүдээ хятад бэр авахыг хамгаас илүү эсэргүүцэнэ, солонгос охид хятадтай явалцаж байхыг олж мэдвэл танихгүй хэн байсан ч хамаагүй нэвширтэл занчдаг, хэзээ тэр хятадаасаа салбал сая шийтгэхээ больдог. Уйгурчууд ч ийм гэнэ. Энэ бол зөвхөн Хятадыг гадуурхаж байгаа төдий учир биш, харин үндэстэндээ хариуцаж, өөрийнхөө цэвэр цусыг хадгалан үлдээх гэж чармайсан явдал болно. Монголчууд бол харин танихгүй хүний охин байтугай төрөл садных нь, цаашилбал өөрийнх нь охин хужааг дагаад босч нисч байхад хамаарах ч хүн байхгүй болж байна. Тиймдээ монголчуудын уусал хайлагдал хэнээс ч түргэн болж байна. Үндэстний өөрийн ухамсаргүй хүн бол цус холиход их л амархан байдаг, өнгөлөг тачаангуй бүсгүйчүүд өвөрт нь ороод ирэхэд цаашаа гэж түлхдэг нь цөөн. Ямар нэгэн соёл шашнаар хүйс болгосон сэтгэцийн төрөлх шинж болон үндэстний өөрийн ухамсартай угсаатан бол харин бусдад тийм л амархан хайлагдан уусч өгдөггүй. Хотонгоор жишээлбэл, хамтлаг хэл, хамтлаг орон нутаг, хамтлаг аж ахуйн амьдрал хийгээд хамтлаг үндэстний соёл дээр илэрдэг хамтлаг сэтгэцийн төрөлх шинж гэх ийм дөрвөн үндсэн шинж тэмдгээс өмнөх гурваа алдсан боловч шашин шүтлэг дээрээ нэгдэж, мөн л тусгаар үндэстний хувиар оршсоор байгаа юм. Хамтлаг сэтгэцийн төрөлх шинж гэдэг нь үндэстний гишүүдийн өөрийн үг хэл үсэг бичиг, утга урлаг, баяр ёслол, спортын тэмцээн, шашин шүтлэгээр дамжин илэрдэг хамтлаг дур сонирхол, хамтлаг сүг сүнс, хамтлаг зан араншин, хамтлаг үнэт зүйлс зэргийг хэлнэ. Адил бус үндэстэнд адил бус сэтгэцийн төрөлх шинжтэй байдаг. Үндэстний өөрийн ухамсар бол оюуны танилтын шинжтэй байдаг. Ямарваа үндэстэн ямар янзын сэтгэцийн төрөлх шинжтэй байлаа ч гэсэн бүр нэг л адилхан үндэстний өөрийн ухамсартай байдаг билээ. Өөрөөр хэлбэл, үндэстэн болгонд бүр “бид хэн билээ” гэсэн хамтлаг цогцын ухамсартай байдаг. Жишээлбэл, “манай монголчууд”, “манай уйгурчууд”, “манай төвдчүүд” .... гэх мэт. Өөрийгөө хэн гэдгээ таньдаг үндэстний мэдрэмжээ алдахгүй л байсан цагт, үндэстний шинж ба эрх ашгаа хамгаалахын төлөөний тэмцэл үргэлжлэх нь яриангүй. Монголчууд манжтай ураг садан бололцоод улс төр, эрх мэдлээ өргөж байсан бол, одоо харин хужаатай цус холиод улс төр, эрх мэдлээсээ гадна бас ус нутаг ба удмын генээ хүртэл өргөх болж байна. Монгол ба хятадын дундаас гарсан хүүхдэд байдаг үндэстний хамтлаг цогцын ухамсар нь юу бол? Тэд “манай монголчууд” гэх үү? Эсэхүл “манай хятадууд” гэдэг ч бол уу? мэдэхгүй! Олонх байдалд тэднүүс цэвэр монгол хүнийгээ хол тоож ядсан байдлаар цаагуураа нэг л ноолгор муутай явдаг нь элэг өөр болж байгаагийн илрэл юм. Америкт бол иймэрхүү эрлийз хүмүүсийг шоколад50, холимог шээс, золбин нохой гэж хэлдэг бөгөөд тэднийг ямар ч үндэстэнд багтаадаггүй гэнэ. Үнэн хэрэг дээрээ тэд бол нэг үндэстний ондоошлыг бий болгосон эрлийз угсаатан юм. Тийнхүү, угсаа язгуураа чамлаж бүү орхиё, озоор соёлоо цэнэж сайтар хамгаалъя, удмын цусаа цэвэр сайхан байлгая гэвэл, хужаа нараас бид бие сэтгэлээрээ ердөө зайсхан байсан нь хавьгүй дээр. Нэг үндэстэн бусадтай соёлын талаар ойр болсон үед сэтгэлээр ойртоно. Сэтгэлээр ойр болсон үед сая цус холих үзэгдэл гарч ирнэ.

Гэвч энэ зайг чухам хэдий хэмжээтэй болгох, хичнээн удаан байлгах явдал нь хятад соёлыг захаасаа хүлээн зөвшөөрч байгаа өвөр хошуудын монголчуудад бачим мөртлөө судлууштай томхон асуудал болсон юм. Зостын чуулганы харчин таван хошууны монголчууд хамаг эрт тариан соёлыг хүлээж, Хятадын дунд холилдон суусан бөгөөд цус хольсон норм өндөр болсон болохоор монголоороо цэвэр сайхан ярьж чадах хүн маш цөөн болжээ. Харин харчин дунд хошууны монголчуудын байдал бусдаасаа харьцангуй өөр байв. Тэд мушгай боловч монголоороо ярьсаар бөгөөд язгуур соёл заншлаа ч зохих хэмжээнээ баримталсаар байна. Тэдний хэл ярианд эртний монгол үг нэлээд хадгалагдаж буй бөгөөд хожим төрийн ёс, цагаалж битүүлэх заншил зохих хэмжээнээ үлдэгдэж буй. Ялангуяа хүүхэддээ монголоор бичиг үзүүлэх, цусаа цэвэр байлгах ба гэрийн цадиг, удам гарвалаа тэмдэглэж уламжлах явдлыг хүндэтгэсээр иржээ. Үүний гол шалтгаан нь тэд цагаач иргэдтэй холилдон суугаагүйгээс болсон юм. Нинчэн Шянийн монголчууд одоо ч гэсэн монгол бол монголоороо бөөгнөрөн суусаар байна. Айл тосгонд нь ганц хоёр өрх хятад ирж суусаар тэд элдэв аргаар шахан гаргадаг байжээ. Иргэн хүнтэй ойртвол явдал учир буруугаар эргэнэ гэдгийг тэд хэдийнэ мэдсэн байв. Харамсалтай нь, ойрын жилүүдээс тэдний энэхүү баримтлал хүчгүй болон суларч байна. Энэ нь Хятадын нөлөө тэдний дунд үнэхээр аймшигтай нэвтрэн орсныг харуулж буй. Тийнхүү бид бодит ахуйгаа сайтар судалж, хамт амьдарч бүхүй хужаа нараа ч судлах чухалтай. Япончууд юунд далай алсаас Хятад руу довтолсныг судалдаг шиг хужаанууд яагаад Цагаан хэрэмийг давж нааш түрэн орж ирснийг ч судлах хэрэгтэй. Тэд юу бодож юу хийдэг улс болохыг мэдэж авбал зүйтэй гэж би биедээ үргэлж сэрэмж өгдөг. Зуугаад жил тэдэнтэй энэхүү холилдон суусан хэдий боловч тэднийхээ хэн болохыг бид гүйцэд таньж чадаагүй явсаар байна. Монголчууд тэднийг жинхэнэ таньж чадсан үед л сая өөрийнхөө сайныг мэдэж, өөрийгөө хүндэтгэх болж, үр хүүхдээ хятад сургуульд өгөхөө больж, охид хөвгүүдээ хужаатай ураглуулахгүй болж мэдэх юм.

Зуун жилийн өмнө бол монгол ба хятад хоёр үндэстний сэтгэлийн зай нь газрын зайтайгаа адилхан хөндий хол байсан аж. Цагаач иргэд тал нутаг зүг сүрэглэн орж ирснээс хойш газрын зайц нь идэг идгээр хумигдаж ирсэн боловч сэтгэлийн зай нь тэр доороо ойртож нийлсэн биш, үүний эсрэгээр харин хоёр соёлын өсөд өөр шинж ба урт хугацааны тусгаарлалаас болж, малчин тариачин халз тааралдмагц нэг нэгнээ жигшин зэвүүцэх үйл ажиллагаа аяндаа үүсч байсан юм. Соёлын өөрөлхөл хийгээд мөргөлдөөн нь эдийн засгийн тал дээр гол төлөв нүүдлийн соёл ба суурин соёлын хоорондох эвлэршгүй зөрчлөөр илэрч, улс төр ба нийгмийн тогтолцооны тал дээр ихэнхдээ эзлэн нэгтгэл хийгээд түрэмгийлэлтэй тэмцэх тэмцлээр илэрч байв. Атар хагалах ба атар хагалахыг эсэргүүцсэн орчин, одоо үеийн олон удаагийн тэмцэл бол үүний доторх товойсон жишээ нөхцөл болно. Энэ тэмцэл нь зөвхөн үндэстний хоорондын зөрчил төдий биш, харин гажуу харгис хийгээд шударга ёсны хоорондох тэмцэл болно. Тэр үед, нутаг байгаль төдийгүй, сэтгэл санааны талаарх Монгол ба Хятадын хилийн зааг тодорхой байсан бөгөөд монголчуудын үндэстний ухамсар эдүгээг бодвол нэлээд чанга байсан аж. Өөрөөр хэлбэл, бүлэгт цогцын ухамсар нь үндэстнийх, наад захдаа хошуу нутгийнх болохоос гэр бүлийнх биш байжээ. Өвөрмонгол хэмээх энэ хэсэг тарган махыг алдаж явуулахгүй гэвэл, зөвхөн Иргэн улсын умардын цэргийн эрхтэн ба Гоминдааны засгийн газар шиг ил шууд ба хатуугаар ороод асуудлыг шийдвэрлэж чадахгүй, эрхбиш бас стратегээ хувируулж маш нууц нарийн ухаан боловсруулан, хианбичуудыг уусгасан шигээр үндэстний ухамсрыг нь удмын ухамсар, бүлэгт цогцын ухамсрыг нь бодгаль биеийн ухамсар болгон өөрчлөх шаардлагатай болжээ. Өөрөөр хэлбэл, хүний дотоод сэтгэлийг нь өөрчлөхөөс өмнө соёл заншлыг нь хувируулна гэж оролдвол шал дэмий болохоо ухаарч олжээ. Тэгээд “манж хятад нэгэн гэр”, “манж хятад цөмөөр бидний иргэд болохоор хоёр болгон салгаж үзэх ёсон анхнаасаа үгүй” (77) гэж боомтын доторх хятад иргэдийг илбэн дагуулахын тулд Дайчин гүрний Эеэр засагч хаан хэлсэнтэй адилаар “таван төрөл найралдах”, “хятад монгол ах дүү нэгэн гэр мэт дотно”, “үндэстний бүлгэмдэл”, “хэн нь хэнээсээ салж чадахгүй” зэрэг нь бүр манж хааны тэр үгнээс эштэй бөгөөд одоох орчиндоо зохицуулан хүний дотоод сэтгэлийг нь өөрчлөх стратегийн бодит алхам дараа болсон юм.

Үүний дүнд, хагас зуун ч болоогүйгээр монголчуудын үндэстний бүлэгт цогцын ухамсар сулран доройтож, айл гэрийн ашиг тус ба ганц биеийн гарах замыг л боддог бодгаль биеийн хувинцар ухамсар эрчлэн чангарч байдаг бүхнийг нь орлох болсон байна. Энэ утгаас хэлбэл, суурин соёлын ялалт бол нүүдлийн соёлын ялагдал мөн, Хятадын ялалт бол Монголын ялагдал болно. Соёлын ачаалагч нь хүн гэдэг боловч хүн болгоны бие дээрээс язгуур соёлынх нь элементүүдийг тэр бүгдээр нь гүйцэд олж хардаггүй. Жишээлбэл, нэг бодгаль монгол хүний бие дээрээс бөх, морь, сур, уртын дуу, морин хуур, бүжиг, хөөмий, баатрын тууль .... зэрэг нүүдлийн соёлын буй бүхүй зүйлсийг бүртгэн харж чадахгүй юм. Гагцхүү тэдний бүлэгт цогцоос сая эдгээр зүйлсийг ойлгон мэдэрч чадна. Бүлэгт цогц нь сая эдгээр зүйлсээ үр хойчистоо бүрэн бүтнээр уламжилж чадна. Үндэстний гишүүд болсон бодгаль биеүд бүлэгт цогцынхоо дунд очвол сая соёлын шинжээ үзүүлж чадна. Түмэд хятадын дунд орсон ганцхан монгол хүнд өдөр болгон уртын дуу аялаад байх боломж байхгүй. Тийм ч учраас, бодгаль бие нь бүлэгт цогцоосоо салсаар хэрэг бишдэнэ. Нүүдлийн соёл бол нэг л бодгаль биеийг бүтээдэг оюуны тунадас биш болохоор нэг хүн бүлэгт цогцоосоо салаад соёлын орчин нь өөрчлөгдвөл сэтгэлгээний шинжийн агуулац нь шингэрэх буюу аажмаар арилан одох болно. Энэ бол даруй Цагаан хэрэмийг давж өмнөш орсон нүүдэлчид уусан хайлагдах өөдгүй муухай хувь тавилан хүлээсний үндсэн шалтгаан болно. Тэд Нангиад оронд ороод нэг их удаагүйгээр бүлэгт цогц нь задарч, суурин газрын иргэдэд бодгаль биеийн хувиар тус тусдаа мөчлөгдөөд, өөрөө хэн, хаанаас ирсэн, хаана очно гэдгээ мартаж, суурин соёлын тунадас болсон “Жянгийн будан52”-д мэдэхтэй, мэдэхгүйтэйн хооронд ар араасаа үсрэн орцгоожээ. Тэр “Жянгийн будан” нь бол хятадуудын малтсан нэг унуул юм, нэг унуулаас мултарвал цаана нь өөр бас нууц нүх бий.

Үүнд, цус хольсон явдал хэмжээгүй их үйлдэл үзүүлсэн аж. Нүүдэлчид суурин газрын тариачидтай цус хольсон явдал нь хэрэг дээрээ тэдний удмын ген, овог төрлийн тогтолцоо хийгээд гэр бүлийн ухамсар, өөрөөр хэлбэл соёлыг нь хүлээн зөвшөөрсөн хэрэг болно. Нүүдэлчид дулаан бүлээн оромжтой, хүн ам, эд баялгийн арвин их нөөцтэй Нангиад орноо орж суугаад амьдралын орчин нөхцөл нь сайжирсан байж болох талтай юм. Гэсэн атлаа амьдралын орчин нөхцлийг сайжруулаад үндэстний асуудлыг бүрмөсөн шийдвэрлэж чадахгүй. Хужаатай цус холигсдын амьдралд үнэхээр их хувиралт гарсан боловч сайн зүгт хувирсан юм байхгүй. Улс төрийн ижилсийн суурь нь соёлын ижилсэл болно, соёлын ижилсэл байхгүй юм бол улс төрийн ижилсэл нь түр зуурын бөгөөд тогтуун бус болдог. Үндэстний нягтралын хүч гэдэг нь хэрэг дээрээ соёлын нягтралын хүч болно. Улс төрийн нягтралын хүч нь хэзээд албадлагын чанартай байхад, соёлын нягтралын хүч нь харин аяндааны шинжтэй байдаг. Бусдыг өөрийн соёлдоо оруулж чадахгүй болбоос гэдрэгдээ өөрөө бусдын соёлд орж өгөх хэрэг билээ. Үүнийг нүүдэлчид мэдсэнгүй, суурин газрын иргэд харин хэдийнэ таньж олсон байлаа. Өөрийн соёлоо бусдад тулган шаардаж хүлээн зөвшөөрүүлэх, бусдыг өвөртөө оруулж авах нь үндэстний асуудлыг шийдвэрлэх хамаг тохитой гэж үзсэн арга нь байжээ. Үүнд соёлын талаар “давсыг уусгах”, удмын талаар “цусыг шингэлэх” буюу “элс холих” нь дөхөмхөн боловч үр өгөөжтэй тактик болсон байв. Хууч үгэнд: “хаана очвол хаанахын дууг дуулна”, “усыг нь уувал ёсыг нь дагана” гэсэн үг байдаг. Энэ нь гаднах хүн хаана очвол тэндэх хүмүүсийн ёс заншлыг дагаж, соёлыг дээдэлнэ гэсэн үг юм. Тэр ёсоор нүүдэлчид хаана очвол хаанах газрынхаа “дуу”-г дуулж, “ёс”-ыг нь дагасаар байж хайлагдсан байхад, хужаа нар Өвөрмонголд ирээд харин Монголын “ёс”-ыг дагаж, Монголын “дуу”-г ердөө сурч дуулсангүй. Тэднийг Монголын хүргэн, Монголын бэр болсноор нь сэтгэлийн хувьд Монголтой ойр боллоо гэж бодвол ёстой шал дэмий эндүүрэл болно. Могой хүртэл газрын эрээн өнгийг дагадаг байтал тэднүүс харин тийм биш, тэрс номтон болохоор монгол нутгийн “ус”-ыг нь уучхаад “ёс”-ыг нь дагадаггүй, монгол нутагт ирчхээд монгол “дуу”-г нь дуулдаггүй, хаана очивч өөрийн “дуу”-аа л дуулж, бусдын “дуу” ямар сайхан байлаа ч гэсэн яснаасаа үзэн яддаг бөгөөд заавал өөрийн “дуу”-аараа түүнийг сольж орхих хэмээн шүд зуун оролдсоор иржээ. Үүнд бусадтай цус холих нь өөрийн “дуу”-аа албадан сургах хамаг бүтэмжтэй практик болсон байв. Муугаараа сайныг булайлах, муухайгаараа сайхныг бузарлах бол тэдний сурамгай арга болно.

Цагаач иргэд олноор орж ирэн холилдон суусан нь Монголын газар нутгийг дуустал булаан эзлэхээс гадна бас монголчуудын цэвэр ариун цусыг бохирдуулан шингэлэх суурийг тавьсан бөгөөд монголчуудыг маш түргэнээр хятадчилах хандаштай болгосон аж. Зуугаад жилийн туршид, ашиг харж юманд дурласан маш олон хүмүүс цагаач иргэдтэй урагцаж байгаад хайлагдсан юм. Зарим хүн хужаатай ураг садан бололцсоноо Монголын хүн амыг нэмэгдүүлж байна гэж гоомой бодлоор хэлдэг. Энэ бол аргацаагүй байдал доор амиа л хуурсан үг болно. “Өдрөөр төөрсөн хүн хашхирахгүй, өлгөөр53 өвдсөн хүн ёолохгүй” гэж үүнийг л хэлэх байх. Ураг төрөл боллоо ч гээд цагаач иргэд чамайг уусгаж авдгаас биш, хэзээ ч чамд уусан шингэж байгаагүй. Эр ч болог эм ч болог, монголтой урагласан цагаач иргэдээс монгол үгийг монгол болтол сурсан хүн байхгүй, монгол зүрхтэй болсон хүн нэн байхгүй. Тэднээс гарсан эрлийз хурлийз хүүхдүүдээс монгол шиг монгол болсон нь ховор. Удам угсаа нь монгол байлаа ч гэсэн, бодол санаа, үйл ажиллагаа нь хятад болчихсон явдаг. Зарим жишээнээс үзвэл, эцэг нь цэвэр монгол бол харин байдал жаахан өөр байдаг, монгол үг хэл, үсэг бичгээ сайн сурсан нь бүр ондоо бөгөөд монголоор үндэстнийхээ харъяалагдахуун болгож монгол зүгээ хэлбийсэн, Монголоо өмгөөлөх сэтгэлтэй болдог байна. Харамсалтай нь ийм хүн төдий олон байхгүй. Дэмчигдонров вангийн доор Хөх монголын цэргийн түрүү байсан Ли Щөү Шинь (ххх) бол эрлийз, эрлийз эрлийздээ эцэг нь хятад. Монголжин ванд муухай зүстэй ганц охин байжээ. Мордох наснаас хэтэрсэн атал гуйх хүргэн байгаагүйд ван гачигдаад арга буюу ногоо тариулж байсан Шандун хятад Ли бөгтөрт богтлон өгчээ. Тэгээд Ли Щөү Шинь гарсан байв. Ли Шөү Шинь нагацынхаа гар дээр танхай өсч, багаас дээрэм хулгай хийж явсаар Жан Цө Линий цэрэгт орж бага түрүүч болжээ. Тэр монгол эхээс гарсан атлаа монгол үг мэдэхгүй, монгол сэтгэл нэн байхгүй эрлийз учраась хар цэргийг жолоодон Бавуужавын монгол цэргийг бүслэн цохиж байсан бөгөөд Гад54 мэйрэний бослогыг дарангуйлж, түүнийг гараараа буудан алсан аж. “Гад мэйрэнийг би гараараа хороосон юм” гэсэн өөрийнх нь дурсамж бий. Түшиг тулгуураа алдсан үедээ японд буун өгч, сүүлд нь бас аргагүй болоод Дэмчигдонровыг дагаар эчсэн боловч Өвөрмонголын үндэстний эрх чөлөөний хөдөлгөөнд үнэн сэтгэлээсээ зүтгэлгүйгээр өөрт нь хэн ашигтай болохыг ажиглаж суусаар эцэстээ мөн л Хятадын талдаа урван очсон байлаа. Эцэг нь хятад эрлийз хүн ийм л байж таарна. 

Оросын Өссүрийн хязгаарыг судлагч Владимр, Арсеней гэдэг хүн аль эрт 1914 онд байцаалт хийж дүгнэхдээ:

“Хятад хүн оросжино гэж бодохын ч хэрэг байхгүй. Тэгвэл дэндүү гэнэн хэрэг болно. Христосын шашинд орсон хятад гэж байдаг болохоос биш, оросжсон хятад гэж харин байдаггүй. Амьдралын хэв маяг, зан араншин, хэл соёл ба зуршил тухлаараа хятад хүн хэзээ ч өөрчлөгддөггүй юм” гэжээ.

Энэ үг нь дээрхи дүн зөв болохыг гэрчилж буй. Огт өөр газрын нэг хүн хэрэв ондоо нутагт хүрээд удаан суухад хүрвэл, тэр газрын хэлний орчин, бодисын хэрэгцээ ба оюуны шаардлага, сэтгэлгээний өнгө аяст ямар нэг хэмжээгээр нөлөөлөгдөхгүй гэсэн хэрэг алга. Тэднийг нөлөөлж байгаа тэр юм нь даруй үндэстний ба бүс нутгийн соёл юм. Тэр хүн суусаар байж хэдэн үе болбол тухайн газрын хүнээс дэмий ялгагдахгүй болно. Нүүдэлчид Нангиад орноо орж суугаад хайлагдсан нь тэрэнтэй тэрэнгүй иймэрхүү явцыг өнгөрүүлжээ. Тэгээд сүүг усанд хийсэн адил өөр нэг үндэстэн, өөр нэг бүс нутгийн соёл ба өөр нэг орон газрын улс төрийн тогтолцоонд уусан шингэсэн байна. Гэтэл Владимр, Арсенейгийн хэлсэн шигээр хужаанууд бол харин онцгой байдаг. Тэд ямар ч үндэстэн ба ямар ч соёлд хайлагддаггүй нь сонин юм. Тэд хаана очсон ч тухайн үндэстэн ба орон нутгийн соёлд нөлөөлөгддөггүй мөртлөө тухайн үндэстэн ба орон нутгийн соёлыг буцуулаад өөрийнхөөрөө нөлөөлдөг байв. Америк, Европ, Япон зэрэг харь нутагт цагаачилж очсон хужаанууд хичнээн жил өнгөрсөн атал мөн л “Хятадын зээл” (ххх)-дээ бөөгнөрөн сууж, өөрийн хэл соёлоороо амьдарсаар явна. Иймэрхүү агуу их можууд соёл нь тэднийг өнөөдрийн хэмжээнд хүртэл томруулсан аж. Энэ талаар монголчууд бид тэднээс суралцвал зохино. Бусдын нутагт тэнүүчлэн орж ирсэн цагаач иргэд ухамсартайгаар үндэстнээ өөрчилсөн ч тэр, үг хэлэнд нь ухамсаргүйгээр хайлагдсан ч болог, үндэс угсаа үзэл бодлоо харин хэзээд орхидоггүйг нэгэн жишээнээс олж харна. Намайг бага байхад, манай айлд Лэгшид, Гарьд гэдэг ах дүү хоёр манайхтай хөршлөн амьдарч байв. Ах нь Агуйт сүмийн нярав, дүү нь залуудаа адууны хулгайч байсан болохоор, баригдаж шоронд удаан сууснаараа хоёул бүр эхнэр авч айл болсонгүй. Лэгшидийг хүмүүс бүр Лэг маам гэж, хүүхдүүд бол Лэг аав гэж дууддаг. Лэг аав үс сайхан хусдгаараа айлуудаар байнга залагдана. Гоонь хүн болохоор айлын тогоо харах их дуртай, шүд нь унасан тул хурууд ааруул, хуурсан будааг хүч гарган зажлахдаа эрүү нь хамартаа тулдаг өрөвдөлтэй луухаан байж билээ. Дээдүүл нь аль үед монгол нутагт ирснийг мэдэхгүй бөгөөд эхийн удам нь бүр монгол байснаараа өөрөө ч хятад үг хэлж чадахгүй болтол хайлагдсан аж. Тэгсэн байтлаа “бид чинь бол хятад хүн шүү, Ү овогтой Шандунгийн Жинань Фүгээс ирсэн” гэж байнга хэлдэг байсан юм. Хальт үзвэл яг л монгол шиг атлаа сайхан ажиглавал бодож сэтгэх, явж суух нь нутгийн монголчуудаас илт өөр байдаг бөгөөд хэн хүн хятадыг муулбал хорсч, монголыг муулбал баярладгаас нь үзвэл, тэд үнэхээр хятад удамтай байсан аж. Монголд  хайлагдаж үе сонссон хүн бол бас жаахан өөр байдаг. Иргэн улсын эхээр цагаач иргэд их хэмжээгээр орж ирээд Монголын атрыг хагалах үед тэдний дотроос : “энэ чинь одоо юу болж байна вэ? Муусайн хятадууд тугалын бэлчээрийг хүртэл үлдээлгүй хагалж байна. Эднийг ер нь хөөн явуулж, эсвэл алж болдоггүй юм уу?” гэж уурлаж байсан хүн бий гэнэ. Монгол болсон хятад удамтан бас “золбин хятад ууд!” гэж хятадаа харааж байсныг чихээрээ сонссон хүн бий. Энэ бол онцгой үзэгдэл бөгөөд удмын асуудал биш, соёлын асуудал ч биш, харин ашиг тусын асуудал, өөрөөр хэлбэл сүүлээр ирсэн хятадууд нь түрүүчээр ирсэн хятадуудынхаа ашиг тусад халдсанаас болж үүссэн үзэгдэл билээ. Харин тэднийг нүүдлийн соёлын хамгаалагчийн хувиар үг хэлж байна гэж бодвол буруу болно. Эртнээс аваад Монголын өндөрлөгт орж ирэн хайлагдсан цөөвөр хятадуудаас нүүдэлчний төр буюу нүүдлийн соёлыг өмгөөлөн үг хэлж, ажил хийж, цаашилбал цагаач иргэдтэй зэвсэг зөрүүлж байсан хүн ердөө байхгүй гэдгийг мэдвэл зохино. Өнгөрсөнд монгол нэртэй, монгол хэлтэй, Монголын төлөө гэж үг хэлчихсэн монголжуу хятад хүн хааяа нэг явдгийг би ч олж харсан. Одоо тийм хүн байхгүй болжээ. 

Хятадуудын үндэстнээ өөрчилсөн түүх Дайчин гүрний эцсээр Харчингаас эхэлсэн шиг байна. Дэлхий дээр хятад гэхээс хүн бүхэн жигшинэ гэдгийг өөрөө ч тэд мэддэг болохоор бусдын нутагт хүрсэн хойно хөл тогтохын төлөө үндэстнээ өөрчлөх, ураг садан бололцох арга ухааныг хамгаас өмнө бодож олжээ. Харчин хошуу бол Цагаан хэрэмээс ойр байдгаараа цагаач иргэд хамгаас эрт шурган орж ирсэн газар болно. Тэр үед, Харчинд ирсэн хүмүүс хууль ёсны хошууны иргэд болъё гэвэл эрхбиш монголтой ураг садан бололцож үндэстнээ өөрчлөх шаардлагатай байжээ. Тэгээд “монгол” болсон хүн зөндөө олон гарчээ. Тэднүүс иймэрхүү хэрэгцээгээр хоёрдогч эх хэл болгон пул тул монгол үг сурчээ. Багаасаа биш бол хятад хүн монгол үг яаж сурлаа гээд махан хэл  нь мэдэрч өгдөггүй тул тэдний хэл авиа ямархан байсныг бид бодвоос мэднэ. Тэр хэл авиагаараа нутгийн монголчуудын хэл аялгууг нөлөөлж, удаандаа бүр бохирдуулан хамууруулаад орон нутгийн шинж бүхий холимог хэлийг бий болгосон байна. Гэхдээ зөвхөн хэлийг нь л биш, удмын цусыг нь ч гэсэн энэ маягаараа холимогжуулсан аж. Миний нэг сайн найзын эхнэр нь яг ийм удмын хүн байв. Тэр өөрийгөө аман дээрээ монгол хүн гэдэг боловч үнэндээ хятад гэдгээ цааанаа сайн мэддэг байжээ. Монгол үг мэддэг, хэлдэг бөгөөд нутгийн монгол эрд мордсон байтлаа удмын ген ба соёл сэтгэлзүйн хувьд аль аль талаараа бүр хятад байсан болохоор монголд хайр сэтгэлгээгүй, монголыг муулсаар инээд нь хүрч, хятадыг буруушаасаар таагүй болдог бөгөөд эр нь монгол телевиз үзнэ гэвэл цаанаасаа дургүй, өөрөө заавал хятад программ сонирхоно гээд дандаа суваг булаалцан хэрүүл болдог, хүүхдээ ч хятадаар сургана гээд цоройлгодог гэнэ. Гэрт нь монгол хүн ирсээр царай тавьж үг ч дуугардаггүй, хужаа ирвэл харин төрхөм төрлөө үзсэн мэт сүрхий баярладаг байжээ. Тэр хоёрын дунд хамтын үг яриа гэж ердөө байдаггүй. Эхнэр нь юм болгонд хэлснээ мэлзэж, гэгээрснээ залгиж, хийснээ зөвтгөдөг байв. “Хятад хүн өөрийн буруугаа үхэвч мэдэрдэггүй юм” гэж Тайванийн зохиолч Бай Ян ёстой онож хэлжээ. Их явдал дээр ийм, бага учир дээр ч бүр ийм байдаг. Эхнэр нь аягаа унагаж хагалснаар жишээлье. “Яасан хичээмжгүй вэ, хайран аяга!” гэж эр нь хэлбэл, “үгүй би унагасангүй, аяга өөрөө унаад хагарахыг яана!” гэж эхнэр нь мэлзэнэ. “Би бүлтийтэл харж байхад өөрөө гэдэг чинь!” гэж эр нь хэлтэл, аяганы учир биш болж мундаг хэрүүл үүсгэнэ. Энэ нь буруугаа халхалж гаргах тэдний хамаг тохитой арга болох юм. “Өөдлөх айлын үг нь нэг, өсөх малын зүс нь нэг” гэж монголчууд хэлдэг. Хужаатай амьдарсан айлд харин ийм биш байлаа. Гэр бүлийн аар саар явдал дээр ч эр нь барууншаа гэвэл эм нь заавал зүүншээ гэж цухатнаад56 байдаг энэ айлд эв нэгдэл эе зохицол гэж хаа байх билээ. Монголтой суусан хужаа нар эр юмуу эмтэйгээ олонх байдалд дасаж амьдрах биш, өшиж амьдарна. Нэг жишээгээр хэлбэл, чанасан цай нь давсгүй байсан ч хэлж болохгүй, хэлбэл дараа өглөөний цайнд давсан тэрэг онхолсон адил болгоно. Хийсэн хоол нь идээд хүрэхгүй болсон ч дуугарч болохгүй, дуугарвал дараа удааны хоолыг хэдэн өдөр идээд барахгүй болтол хийгээд өгнө. Ууж идэхээс өөр бүх зүйл дээр ч амьдрал иймэрхүү маягаар үргэлжилнэ. Хужаа эмсүүдийн шунал нь их болохоор эрдээ дандаа ёс бус шаардлага тавина. Бага л санаанд нь хүрэхгүй болбол орилж хашхиран уйлж унжихаар сэтгэлийг чинь самууруулж, болохгүй бол үхэж унахаараа айлгана. Хужаа эхнэр авсан нэг хүн над хэлсэн нь: “манай гэргийд монгол эмэгтэй хүний уян налархай зан араншин, уран цэмцгэр үйл хөдлөл, учир ёсыг мэддэг ухаан эрдэм бүр байхгүй. Хэлэлцмэгц хэрүүл болж гоотуу зээтүү эргүүлмээр орилоод л ирчихнэ. Би ямар үйлээрээ түүнтэй суусан юм мэдэхгүй ....” гэжээ. Соёл сэтгэлзүйн ялгаанаас болж монгол хүн хятадтай, малчин хүн тариачинтай суувал идээд амт нийлэхгүй, унтаад ор нийлэхгүй, яваад зам нийлэхгүй, дуулаад хоолой нийлэхгүй, хэлэлцээд зоог нийлэхгүй, хэрэлдээд хараал ч нийлэхгүй .... байдгийг олон жишээгээр батлах үндэслэл бий билээ.

Нүүдлийн соёл ба тариалангийн иргэншлийн хоорондох эвлэршгүй харгалдаан ингэж гэр бүлээс эхэлдэг байв. Аливаа явдал дээр зөв байсан ч чиний санааг цаадах чинь лав дагахгүй, буруу байсан ч өөрийн санаандаа чамайг заавал дагуулахаар цоройлгоно. Хятад бүсгүйчүүд нэгэндээ эрээ магтахдаа “тэр давуу номхон шүү, миний үгнээс зөрдөггүй юм” гэж хэлдэг нь үүнд байгаа аж. Эмийн бурууг сонсолгүй өөрийн зөвийг баримталсан эрийг бол дандаа “үхэр монгол” гэж хараадаг байна. Энэ бүхэн бол цөм хужаатай гэр бүл болон амьдарснаас болж үүсч буй аливаа аз бусын үндэс болох юм. Үүнд хүн мөс, хувийн дур сонирхол, зан араншин, соёл боловсрол ба эрхэмлэх үнэт зүйлс зэрэг олон талын шалтгаантай ч эхнэрийнх нь хувьд хэлбэл, хүн ам олны байдал, төр барьсан үндэстний дээрэлхэл, “эрэгтэй эмэгтэй эрх тэгш” гэсэн шинэ хууль зэрэг нь иймэрхүү тэнэг эмсүүдийг ёс моралгүй, эзэн дарлагагүй болтол хөөрүүлж орхижээ. Тэд монгол бүсгүйчүүд шиг боловсон даруу биш, харин явж суун хөдөлж барих нь дарангуй дарлагагүй, инээд нь хүртэл самуун, хэрүүл хийхийг хэнээс ч илүү эрхэмлэнэ. Адтай шингэн дуу нь чихний хэнгэрэг хорсгон, говийн туулай шиг хэвчгэр57, гуулин шанага шиг шар, туранхай жижиг биеийнх нь хаанаас тийм сүрхий чанга дуун гараад байдгийг нь гайхмаар юм. Хятад айлаар байнга орж гардаг хүн, аль эсэхүл гэр бүлийн амьдралын сэдэвт кино телевизээс иймэрхүү үзэгдлийг захаас авам олж харна. Өшөөтөн мэт эм нь эрдээ царай үзүүлэхгүй бол эр нь эмдээ нүд эрийлгэнэ, унтах үедээ л сая нэг гэрийн хүн гэдгээ бодож олдог бололтой. Эрхэмлэх үнэт зүйлс, ёс моралын баримжаа ба гоо сайхны хэмжүүр нь хайр сэтгэл дээр ч ингэж илэрдэг байжээ. Монгол айл шиг айван тайван, уужим талбиу, эе найрамдуу, эв түнжин хөг аяс тэдэнд ердөө байдаггүй. Хужаа бүсгүйчүүд чухам ч “гаднаа гяланцаг, дотроо паланцаг” гэдэгчлэн харахад цэвэр цэмцгэр гоё хээнцэр байдаг ч үнэндээ маш бузар булай амьдардаг аж. Муухай сайхнаа угаасан савандаа нүүр гараа ч угаана. Хоолны гэрт нь хог новш хөглөрч, хоносон орон дээр нь хөнжил дэвсгэр нооролдоод элдэв муухай үнэр танар хаанаас нь ч бүр ханхалж л байдаг. Бие засах гэртэй асарт суудаг байтлаа шөнө орныхоо дэргэд заавал нэг төмпөн тавиад шээдэг. Өглөө нь тэгээд эрээрээ шээсээ аваачиж хаяулна. Тэд зэрэг дэс, цалин хөлс, гэр тэрэг, хүүхдийнх нь хичээл сурлага, төрсөн шинж эл талаар бусадтай адилтгах дунд зөрөөтэй болсоор тэр нь бүр л эрийнх нь муу болж, “монгол хүн чадалгүй”, “монгол хүн болхи” гэж өдөр болгон үг идүүлж хэрүүл үүсгэнэ. Биеийнхээ давжаа, зүс царайнхаа хувь шинжгүйг хүртэл эрийнхээ муу болгож загнадаг нь ёстой инээдэмтэй явдал болох юм. Чамайг яаж хараан доромжилж байсан ч өөд нь дуугарахгүй бол тэр чамайг сая соёлтой сайн эр гэж үзнэ. Өөрөө зээл дээр ногоо худалддаг эм шиг атлаа чамайг улсын тэргүүлэгч болсонгүйд чинь буруутган зэмлэнэ. Тариалах соёл эх газрын эцсийн дусал усыг шавхан авахаас нааш эвдэлгээ хийхээ зогсдоггүйтэй адилаар чиний бие дээрээс эцсийн дусал цусыг чинь шавхан авахаас нааш санаа нь үл ханана. Харин чамайг өрөвдөх явдал байхгүй. Тэд хааны хатан боллоо гээд ханаж цадах цаг байдаггүй. “Хэлбэл миний дур, хийсвэл тэнгэрийн зориг” гэж боддог болохоор, эмсүүд хоорондоо зоогтохдоо хүртэл эрээ яаж айлгадгаа гайхуулдаг байжээ. Хошууны төвд ажилладаг миний нэгэн танилын эхнэр нь хужаа. Нэг удаа хамт ажилладаг эмсүүдтэйгээ зоогтож байхад, нэг нь “эрээ яаж айлгадгийг чинь бид нэг харах юмсан” гэсэнд нөгөө эхнэр эрдээ утасдан дуудаж ирээд “би чамайг хурдан ир гэж байхад чи яагаад таван минут оройтчихов. Энэ хооронд юу хийсэн юм бэ? Хариад чамайг яадгийг харж бай!” гэж догшроод түүшийг нь гал гартал алгаджээ. Эр нь чихээ гуядуулсан илжиг шиг болж, ухаан хөлийг нь олсонгүй ухраад гарчээ. Хамт ажилладаг эмсүүд нь тэгээд “манай хүн болж байна, муусайн эрсүүдийг тэгж л байж таарна” гэж түүнээ ихээр магтсан гэнэ. “Гэрийн явдлаа хүнд хэлж болдоггүй” гэсэн үг байдаг ч миний тэр танил аргаа барж гачигдахдаа над сэтгэлийн зовлонгоо тоочин уйлж байсан билээ. Хэлээд гаргавал дотор нь жаахан уужирна гэж тэр бодсон бололтой. “Эр эмийн явдлыг эзэн хаан ч шийдэж чадахгүй” хууль нэг буй тулд би юу хэлэх вэ, “эртхэн салчих!” гэсэн үг аман дээр ирсэн боловч цухуйлгаж чадсангүй. Сүүлд нь тэр аргалж байгаад үнэхээр салж, адилхан хувь тавиланд өртөж хятад эрээсээ арайхан салсан өөр нэг монгол бүсгүйтэй суугаад эдүгээ улаан цагаан үртэй, эетэй эвтэй амьдарч байна.

Рашид-Ад-Дин “Судрын чуулган”-даа тэмдэглэсэн нь: Чингис хаан “эрийнх нь сайн чанарыг эхнэрийнх нь чанараар танимуй. Хэрэв эм нь болхи мунхаг, явдал зээр58 муу, төлөв төвшин бус болбоос эр нь мөн тийм янзаар үзэгдэх болмуй” гэсэн нь эмэгтэй хүн гэр бүл ба нийгэмдээ ямар их нөлөөтэй байсныг давхар гэрчилнэ. Нэг айл гэрийн өнгө аяс ба нийгмийн байр суурь бүр л эхнэрийн ухаанаар тогтоогдоно. Ган галзуу, садар самуун, хэрүүлийн хөрөнгө болсон эхнэртэй айлын эр нь ямар сайн, амьдрал үйлстээ хэдий чармайлаа ч гэсэн эм нь түүнийг хөлөөс нь татаад буулгана. Их эрдэмтэй профессор хүн ногоо худалддаг тарианы бүсгүйтэй суувал байдал юу болдгийг бодвоос мэдэж болно. Монголд мордсон хятад бэрээд ийм л байдаг билээ.

Эр эм гэсэнгүй иймэрхүү хүмүүс харахад “монгол” шиг байтлаа үнэндээ бүр монгол зүрх байхгүй, хэзээд өөрчлөгдөшгүй улс юм. Энэ бол яриангүй онцгой нэгэн жишээ байж мэднэ. Магадгүй, тэр олны дотроос халуун ханиа олж ханцуйгаа элэгдтэл амьдарсан хүн байж бас болох юм. Гэсэн атлаа холын хүн ойр болж, хоёр хүн нэг болж, нутгаа цоортол суун, нугасаа58 бартал амьдарч, тийм л зол жаргалтай насаа элээсэн гэр бүл байлаа гэж би ер олж сонсоогүй. Тэднүүс нэг замын хүн хэрхэвч биш болохоор салъя гэж салсангүй боловч салаа замын эрхээр эцэстээ бүр л салжээ. Учир нь, монгол ба хятад хүний явдаг зам хэзээ ч гэсэн нэг байж таарахгүй. Тухайн жил Шилийн голд буугаад монголтой хуримласан Бээжин, Тяньжиний “сэхээтэн залуучууд” ба тэрэнтэй суусан монгол хөвгүүд охидын хувь тавилан сүүлд нь ямархан болсныг бодож үзвэл асуудал тэрэнтэй тэрэнгүй тодорхой болно. Тэднүүс хоёр талаараа бүр улс төрийн программд автан хятад хүү малчин охинтой хуримлаж, хятад охин малчин залууд мордсон боловч тэдний амьдрал үүлэн чөлөөний нар мэт хэсэгхэн зуур гяласч аваад баларчээ. “Сэхээтэн залуучууд” хот буцах үед нөхрөө хүүхэдтэйгээ хамт орхин салах нь салж, нэг хэд нь дагаад явсан боловч амьдрал орчиндоо идээшиж чадаагүй мөн л салж сарниад нутаг буцсан байна. “Сэхээтэн залуучууд”-тай хуримласан монгол эрсүүд архинд орж, монгол охид сэтгэлээр унаж архаг хуучтай болоод залуу халуун насандаа хорвоогоос ангижирчээ. Балбачийн рашаанаас хойнохон байгаа Авганар хошууны Рашаанбулаг нэгдэлд буусан Шанхайн “сэхээтэн залуу” Жөү Жин Хун малчин залуу Банзрагчтай хуримлаад гурван хүүхэд гаргасан боловч, эцэстээ салж сарниад хоёулаа эрт нас барсан нь тэдний доторх нэгэн жишээ болно. Тэдний барилдлага яагаад бүр гунигт жүжгээр төгсдөг вэ? Улс төрийн эвсэл урагт, монгол хятадын холио урагт хэзээ ч аз жаргал байдаггүй явдлаар тайлбарлагдана. Хүннү, Түргүдэд мордсон Хань, Тан улсын хааны гүнж нар урт насалж удаан жаргасан нь хэд байна? Ийм болохоор <монгол хятад ах дүү нар нэгэн гэр бүл мэт дотно” гэдэг бол хүний амьдрал, хүний эрх, хүний зол жаргалаас гажсан улс төрийн программ болох юм. “Нэг үхрийн эврийг цохивол мянган үхрийн эвэр шархирна” гэдэг, монгол залуучууд маань энэ ёсыг эртхэн ухаарвал зохино. Ерөнхийд нь үзвэл, хэн тэднээр насны ханиа болговол хэний заяа нь хазайсан явдал болох билээ. Ялангуяа монгол охидууд харь үндэстний хэн нэг хүнд мордоно гэдэг нь зөвхөн тэр хүмүүст нь л биш, харин тэдний соёлд нь мордож байгаа явдал болно. Тэгээд төрөхдөө барилдан заяасан бүхнээ хувируулах шаардлага эрхбиш ирнэ, хувируулах явц дунд нь уй гашуудал, зөрчил тэмцэл эрхгүй үүснэ. Дуртай бүхнээ алдаж дургүй бүхэндээ буулт хийх болно, эцэст нь гунигт жүжиг тоглогдоно. Огт өөр хоёр зүйлийн соёл нэг нэгэндээ туйлбартай бууж өгөх бол маш их цаг хэрэгсэх зовуурьтай явц болох юм.

Хужаанууд Монголын нэрийг зүүх дуртай байтлаа монгол соёлд уусан орох дургүй байдаг. Энэ нь тэдний зүрх хэзээ ч хувирдаггүй юм гэснийг харуулж байна. “Соёлын их хувьсгал”-аас хятад, катарчуудад монгол хэл сургах хэрэгцээ шаардлагатай байсан үед, нэг хэдэн хүн хар цээжээрээ монгол үг сурч байсан хэдий ч, тэр нь ажил олж зэрэг дэв дэвшихийг бодсон болохоос, монгол хүн ба монгол соёлд хайртай болоод үнэн сэтгэлээсээ сурч байсан биш юм. Монгол хэл улс төрийн хэрэгцээгүй болсноос хойш тэд нэн сурахаа больжээ. Дайчин гүрний сүүлчээр дотор газраас монгол оронд орж ирсэн доншуул наймаачид тал тул монгол хэлтэй байв, эдүгээ Эрээний зах зээл дээр монгол хэлтэй наймаачид олон болжээ. Тэднүүс бол арилжааны хэрэгцээгээр, Монголыг хонжихын төлөө сурсан болохоос, монгол хэлийг хүн төрөлхтний соёлын нэгэн хэсэг гэж үзээд бахархан судлах үүднээс сурсан биш юм. Хэн нэгний нууц даалгавраар монгол хэл сурч буй хүн бол харин нэлээд байна гэж буй. Эр эм алин ч болог, хятад монголын дундаас гарсан хүүхэд монгол хэл сурдаггүй болохоор, хагас монгол гентэй гэдгээ нэг л үе дээрээ мэддэг боловч дараа үе дээрээ хүрмэгц мэдрэх ч үгүй болдог байна. “Гашуун хэмхийн зэл дээр амтат гуа суухгүй” гэж үүнийг хэлнэ. Ар газар мордож ирсэн Хань, Тан улсын хааны гүнж нараас гарсан хүүхэд нэрийнхээ дээр бүр нагацынхаа Лиу биш бол Ли овог авч улиран хайлагдсан байхад, хятадад мордсон монгол охидоос гарсан хүүхэд үндэстнээ монгол гэж халсан боловч нэрийнхээ дээр нагацынхаа овгийг авч монгол үг сурагсад харин байхгүй. Хятад хүн арван үеийнхээ явдлыг боддог байхад, монгол хүн харин нэг л үеийнхээ явдлыг бодно.

Энэ бол уусгал! Энэ бол хайлагдал! Өвөө маамын хэлсэн “яс харлана” гэдэг нь үүнийг л заасан байж таарна. Хүү ч болог, хүүхэн ч болог, хужаатай ураглавал тэр нэг монгол айлын голомт харласан явдал болох юм.

Цагаач иргэд монгол орноо хөл тавьсан тэр цагаасаа хойш хөрсөнд маань тариагаа тариад зогссонгүй, хүйсэнд маань ч үрээ цацахаар болсон юм. Тэдний анжисны хошуу зөвхөн монгол орны байгалийн атрыг хагалбарлаад зогссонгүй, нэн чухал нь бидний соёлын атар, оюуны атар, удмын атрыг ч хайр найргүй хагалбарлажээ. Үүнийг дээр дурдсан жишээнүүдээс гүйцэд олж харна. Удмын атар гэдэг нь монголтой цус хольсон явдлыг хэлж буй. Энэ нь тэдний (нээн ашиглалт)-ынх нь нэгэн чухал агуулга байж таарна. Тэд ирснээс хойш Монголын сайхан охид хөвгүүдийг үнэхээр “нээн ашиглаж” чадсан юм. Тэднүүс нэгэн талаас бусдыг өвөртөө оруулан уусгаж хайлуулах, нөгөө талаас өөрийн цусаа эрлийзжүүлэн генээ сайжруулах “хээрийн гахай ба гэрийн гахай хоёрын дундаас гарсан эрлийз гахайн мах нь гэрийн гахайн махнаас амттай болохыг олж мэджээ” зорилгоор монголтой ураг садан бололцох явдлыг эхлэнгүүт анхааралдаа авчээ. Тэгээд “хялгасаар тэмээ хөтлөх” ухаанаар урьдаар сонгино лажуу60 цагаан ногоо авчирч өгөөд танил найз бололцоно, дараагаар нь хүүгээ чамд хөвгүүн таниулах, хүүг нь өөрөө хөвгүүн таних мэтийн давс усгүй хуурай харьцаа байгуулна. Үүнийхээ суурин дээр давшуураад ураг садан болж шөл устай нойтон харьцаа байгуулна. Тэднүүс тал тул сурсан монгол үгээрээ “чиний хүү их сайн хүү, миний сайхан хүүхэн байна, чиний хүүд өгбаа”, “чиний хүүхэн их гоё төржээ, миний хүүд өгбаа” гээд ирдэг байв. Нэгэнт ураг садан болсон хойно, өвөрт чинь, уутанд чинь гараа оруулахад амархан болно. Гэхдээ зөвхөн монголтой л бус, харин аль ч үндэстэнтэй урагцах маш дуртай байдаг. Ингэвэл сая хүний газар толгой хавчуулахад хэлэх үгтэй болно. Тэдний энгийн тариачин хүртэл улс төр мэддэг болохоор ураг садан бололцож байгаад бусдыг уусган хайлуулах дуртай байдаг. Монголын эрхэм зэрэгтэй хүн боловч улс төр дэмий мэддэггүй болохоор урхинд нь амархан унадаг байна. “Таван төрөл найралдах”, “монгол хятад нэгэн гэр” гэх зэрэг улс төрийн урианууд нь ч үүндээ зам зассан явдал болно. “Цөөнх угсаатан”-ууд тэдэнтэй ингэж цус холих нь хайлагдан уусч мөхөл өөд очсон эхлэлт болно.

2000 онд би Өмнөд Азийн улс орнуудаар айлчлаад бичсэн аяны тэмдэглэлдээ, Австралийн зэрлэг ноход яаж гэрийн ноходтой цус хольсоор байгаад устахад хүрсэн явдлыг тэмдэглэсэн билээ. Дээр үеийн их талын захирагчид яг л Австралийн зэрлэг ноход шигээр суурин амьдралт “гэрийн ноход”-той цус хольсоор байгаад мөр сураггүй болсон аж. Түүнээс хол өмнө, Европ тивд амьдарч байсан балар эртний неандертал (Neanderthealensis) зэрэг угсаатнууд ч бусадтай цус хольсноос болоод алга болсныг археологичид судалгаагаар илрүүлжээ. Удамлалын талаас үзвэл, хоёр үндэстний дундаас гарсан хүүхэд эцгийнхээ удмын цус буюу генийг тэнцүү хувиар залгамжилдаг. Тухайлбал, монгол ба хятад хоорондоо урагласнаар бодъё, тэднээс гарсан хүүхдийнх нь монгол цус буюу ген 50%-ийг л эзэлнэ. Тэр хүүхэд нь дахинтаа хятадтай ураглавал тэднээс гарсан хүүхдийнх нь монгол цус буюу ген сая 25%-ийг нь л эзэлнэ. Тэр хүүхэд нь ахиад бас хятадтай ураглавал тэднээс гарсан хүүхдийнх нь монгол цус буюу ген зөвхөн 12,5%-ийг нь л эзлэх болно. Энэ мэтээр хэдхэн үе сунамагцаа монгол хүн шаваргүй далайд орсон мэт мөр сураггүй болж одно. Энэ бол нэлээд эрт үеийн барагцаалсан судалгааны дүн болно. Одоо үеийн шинжлэх ухааны шинэ мэргэжлийн илрүүлэлтээс үзвэл, хүүхдийн бие дэх генийн сангийн 70-90% нь бүр эхээсээ хамаарна гэж бий. Юу гэсэн үг вэ? гэвэл, хүүхдийн сайн муу төрөх эхтэй нь шууд холбоотой, эх нь мэргэн цэцэн хүн бол хүүхэд нь ч мэргэн цэцэн хүн болно. Эх нь тэнэг мангар хүн бол хүүхэд нь ч тийм л хүн болно. Эх нь хятад бол хүүхэд нь ч хятадархуу хүн болно гэсэн үг. Хятадын үгэнд “ямар үр тарьвал ямар тариа ургана” гэдэг үг бий. Гэтэл, газрын шим нь муу бол ямар үр тарьсан ч ургаж өгдөггүй юм. Давжаа гарсан тэр тарианаас ямар хураалт олох вэ? Үүгээр үзвэл монгол хүн хятад эхнэр авч, хятад эрд мордвол өвөө маамын минь хэлдгээр чухам ч “яс харласан” явдал болно. Удмын талаар “цусыг шингэлэн генийг өөрчлөх” тактик ийм буюу. Соёлын талаар “давсыг уусгах” стратеги бол үүнээс бүр ч хэцүү үр дүнд хүргэдэг байна. Юу хэллээ гээд өвөрмонголчууд очиж очиж хамаг адаг доод, бузар булай үндэстэнтэй нэг “гэр бүл” бололцжээ, тэгэхдээ элдэв зүйлийн гашуун зовлон амсаж байгаа юм. Монголчууд одооноос эхлэн ухаарч сэхээрэхгүй юм бол бүгдээрээ тэдэнд залгигдан дуусах болно.

Энэ бүхнийг эртнээс тольдож мэдсэн миний өвөө маам хааш л эрдэмтэй хүн, мэргэн хүн байжээ!

 

Га.Шаравжамц