-НИЙГЭМД БУСДЫГ БУРУУТГАХ ХАНДЛАГА ДАВАМГАЙЛБАЛ ЯЛГАВАРЛАН ГАДУУРХАХ, ҮНДСЭРХЭХ ҮЗЭЛ ГААРЧ ХЯМРАЛ, МӨХӨЛ РҮҮ ЯВДАГ-

МУБИС-ийн сэтгэл судлалын багш, сэтгэл судлаач Ш.Батболдтой ярилцлаа.

-”Жокер”-ын сэтгэл зүй гэх шинэ нэр томьёо манай нийгэмд гараад ирчихлээ. “Жокер” киног үзсэн хүмүүс юу яриад байгааг гадарлаж байгаа байх. Юм бүхэнд гомдоллодог, хэн нэгэн өөрийнх нь боломжийг булаасан мэт үргэлж ярьдаг тийм хэсэг бүлэг бий болчихжээ. Та үүнийг мэргэжлийн хүний хувьд хэрхэн харж байна вэ?

-Сэтгэл судлаач Т.Адорно 1940 оны эхэн үед Америкт “Нууц фашистууд” гэж өөрсдийгөө нэрлэсэн хүмүүсийн үзэл бодол, сэтгэл-зүйн шинжүүдийг судалсан байдаг. Энэхүү судалгаанаас тэдгээр хүмүүс дарангуйлал, устгал, эвдэн сүйтгэхийг дэмждэг, нийгмийн ямар нэг сөрөг үзэгдлийн шалтгааныг “тодорхой нэг буруутай этгээдэд” тохох хандлагатай байдгийг тогтоосон.

Тэдний судалснаар сэтгэл зүйн энэ шинж нь гол төлөв боловсрол багатай, 30-аас дээш насны, доогуур орлоготой хүмүүст илүү их илэрдэг.

Сэтгэл зүйн энэ онцлог бий болоход бага насанд нь тохиолдсон сэтгэлзүйн таагүй тааламжгүй үйл явдал, дурсамж, эцэг эхийнх нь боловсрол мөн хожим нь насанд хүрсэн үед нь тохиолдсон эдийн засаг, нийгмийн тааламжгүй байдал нөлөөлдөг. Ийм хүмүүс хийж бүтээх ид оргилуун үедээ ирээдүйдээ найдвар тавьж, харин дунд эргэм насны үедээ итгэл найдвараа алдаж эхэлдэг.

Ингэснээр эвдэж бусниулах, хэн нэгэн буюу нийгмийн тодорхой нэг давхаргыг үзэн ядах, тааруу амьдарч байгаагаа ямар нэгэн тогтолцоотой холбож тайлбарлах хандлагатай болдог. Олон нийтэд ийм хандлага давамгайлахад нийгэм-эдийн засаг, улс төрийн хямрал шууд нөлөөлдөг.

-Сошиал орчин дахь ямар ч мэдээллийн доорх сэтгэгдлийг ажиглахад "Би баяжих байсан юм. Гэтэл энэ хүн миний боломжийг хулгайллаа", "Би үүнээс ч сайхан амьдрах байсан. Энэ хэд л намайг ийм амьдруулж байна". "Би эд нар шиг баян байх ёстой байсан. Гэтэл одоо би өр зээлэндээ баригдчихсан. Хар даа" гээд гомдоллож, зовлонгоо тоочсон нь их байна?

-Хэрвээ нийгэмд таагүй үйл явдлууд их болж, эдийн засаг доройтож, хувь хүний амьдралд даван туулж чадахгүй бэрхшээл үүсэж, дээр нь хувь хүн өөрөө мэдээлэлд үнэн, зөв анализ хийх чадвар бололцоогүй, боловсрол муутай, бага насны амьдрал нь таагүй байсан бол аливаа үзэгдлийн шалтгааныг тодорхой нэг хүн, нийгмийн нэг бүлэгт бурууг нь тохох хандлагатай.

Үүнийг нийгмийн сэтгэл судлалд “Буруутныг хайх хандлага” гэж нэрлэдэг. Ихэнхдээ мэдээлэл дутуу, зөрчилтэй баримтуудын цаад шалтгааныг шууд хүлээж авсан өөртөө таалагдсан баримттай холбож ойлгодог.

Олон нийтийн мэдээллийн хэрэгсэл нь нийгэмд болж байгаа үйл явдлын талаар шалгаж болохооргүй хоорондоо зөрчилтэй олон мэдээллийг өгдөг. Хүн эдгээр мэдээллийн алинд нь итгэх вэ? гэсэн асуулттай тулгардаг.

Мэдээлэл дутуу, зөрчилтэй тохиолдолд олон нийт тухайн үзэгдлийг ойлгохдоо нэг л “шалтгааныг” сонгож аваад түүнтэй зөрчилдөж байгаа бусад бүх зүйлийг хасаж дүгнэлт хийдэг.

Жишээ нь, УИХ-ын 76 гишүүний бүгдийг нь энгийн нэг иргэн маш сайн мэддэг байх боломжгүй. 800,000 төгрөгийн цалинтай төрийн албанд насаараа ажилласан хүн “УИХ-д 20 гаруй жил сонгогдож ажилласан хувийн компанигүй гишүүн гурван тэрбумын хауст амьдарч байна” гэдэг мэдээлэл сонсоод юу гэж дүгнэх вэ? Дүгнэлтээ бусад 76 гишүүн рүү шууд шилжүүлнэ. Бүгдийнх нь сайн, мууг ялгах гээд цаг заваа үрээд байхгүй. Яг үүнтэй адил дүгнэлтийг өөрт тохиолдож байгаа, нийгэмд болж байгаа олон үзэгдэл дээр шилжүүлнэ.

-Ингэж гомдоллодог ахимаг насныхан байсан бол энэ ”жокер"-ын сэтгэл зүй залуу үе, хүүхэд рүү халдварлаж, дунд сургуулийн хүүхдүүд хүртэл олны танил хүмүүс, чинээлэг хүмүүс өөрсдийг нь л ядуу амьдруулаад байна гэж ярих болжээ?

-Хүний танин мэдэхүйн тогтолцооны нэг онцлог бол дунджаар 21 нас хүрч байж хийсвэр ойлголтод логик дүгнэлт хийх чадвартай болдог. Үүнээс өмнө ихэнх хүүхдүүдийн дүгнэлт алдаатай, өөртөө төвлөрсөн, үеийнхний болон бусдын үзэл бодол, итгэл үнэмшил, олон нийтийн мэдээллийн хэрэгслээс хамааралтай байдаг учраас ингэж дүгнэлт хийх нь аргагүй.

Хаягдсан, хүчирхийлэлд өссөн, эх нь ч, өөрөө ч сэтгэцийн өвчтэй, боловсролгүй, ажилгүй хүн зах зээлийн нийгмийг хэрхэн хардаг вэ гэдгийг харуулсан киноны тодорхой жишээ нь “Жокер”. Бүх хүүхдүүд, өсвөр үеийнхэн, ахмад насныхан ийм сэтгэл зүйтэй болчихлоо гэж дүгнэж болохгүй.

Нийгмийн тодорхой хэсэг энэ киног үзээд өөрийгөө гол дүрээс олж харсан байж магадгүй. Гэхдээ бүх нийгмийн гишүүдийг ийм харах өнцөгтэй болчихлоо гэж дүгнэх нь учир дутагдалтай.

-Гэтэл Монголд ажил хийж, амьдралаа хөлс хүчээрээ босгож, үүрээс үдшийн бүрий хүртэл борви бохисхийлгүй зүтгэдэг хүмүүс нэн ховор. Хүний аз жаргалтай байх нь тухайн хүнээс өөрөөс нь 100 хувь хамаардаг биз дээ, уг нь?

-Би хувьдаа монголчууд нийтээрээ ажил хийхгүй, залхуу байна гэдэгтэй санал нийлдэггүй. Миний үеийн залуучуудыг харахад ажиллаж байгаа салбар бүртээ чөлөө завгүй ажиллаж, гэр бүлдээ санаа тавьж, бүгд шахам ер зээлтэй байгаа ч болгож бүтээх гэж уйгагүй ажиллаж байна. Бүгдийг хавтгайруулан хар цагаанаар харж болохгүй.

Позитив сэтгэл судлаачид хувь хүн аз жаргалтай байхад юу нөлөөлдөг вэ гэдэг талаар судалгаа эрчимтэй хийж байгаа, тэдний зарим судалгаанаас харахад хүн аз жаргалтай байхад хувь хүний хичээл зүтгэл чармайлтаас 40 хувь, нь нийгэм-эдийн засгийн байдлаас 10 хувь, тухайн хүний өссөн гэр бүл, эцэг эх, сэтгэл зүйн суурь шинжээс 50 хувь орчим нь хамаардаг гэдгийг ойролцоо байдлаар тодорхойлоод гаргачихсан.

Өөр нэг судалгаа нь хүний аз жаргалыг тухайн улсын нэг хүнд ногдох дотоодын нийт бүтээгдэхүүн, нийгмээс үзүүлж буй дэмжлэг, эрүүл мэнд, сонголт хийх эрх чөлөө, бусад хүмүүст үзүүлсэн тусламж, авлига гэх зэрэг үзүүлэлтээр тодорхойлдог. Энэ индексээр авч үзвэл Финланд, Дани, Норвеги хамгийн аз жаргалтай, харин манайх 156 улсаас 83 дугаар байрт 2019 оны байдлаар явж байгаа.

-Гомдлоо удаан тээх нь сэтгэл зүйг гэмтээж, элгийг өвчлүүлдэг гэж дуулсан юм байна. Хэрвээ бид нийгэм дэх энэ их гомдолтойгоо удаан явбал юу тохиолдох вэ?

-Улс төрийн болон нийгмийн сэтгэл судлаачдын хийсэн олон судалгаанаас үзэхэд хэрвээ нийгэмд бусдыг буруутгах хандлага давамгайлбал ялгаварлан гадуурхах, үндсэрхэх үзэл гаарч хямрал, мөхөл рүү л явдаг.

-Одоо тэгэхээр энэ гажуудсан сэтгэлгээ, асар их гомдлын сэтгэл зүйг нийгмийн болоод хувь хүний түвшинд хэрхэн эдгээх ёстой вэ. Ямар арга зам байна вэ?

-Аль ч түвшинд боловсролд, мөн тогтвортой алсыг харсан бодлогод анхаарах шаардлагатай. Гэр бүлийн хүрээг аваад үзье. 1980-аад оны дунд үеэс АНУ-д гэр бүл салалт гамшгийн хэмжээнд хүрч, дунджаар хоёр гэр бүлийн нэг нь салалтаар дуус-даг байсан.

Гэтэл сүүлийн жилүүдэд энэ тоо буурсан, учир нь гэр бүл, хувь хүний сэтгэл зүйн боловсролд бүх түвшинд анхаарал хандуулсны үр дүнд залуучууд сонголтдоо хариуцлагатай хандах болсноор салалтын тоо буурсан гэж судлаачид дүгнэж байна.

Манай эцэг эхчүүд 10 жилийн өмнөх үетэй харьцуулахад хүүхдүүдийнхээ боловсролд маш их анхаардаг болсон, гэвч энэ хандлагатай төрийн бодлого зэрэгцэж явж байж өөрчлөлт гарна. Залуучуудын ажил эрхлэлтийн хүрээг аваад үзье. Чадвартай, ажилдаа сэтгэл зүтгэлтэй бүх үеийн төлөөлөл болсон хүмүүс төрд ч, хувийн хэвшилд ч олон байна.

Тэд хийж бүтээгээд, нийгэмд хувь нэмрээ оруулаад явж байна. Гэтэл хэн нэгэн улстөрчийн тавиул, ажлаа мэддэггүй шахаасны хурга, хуцан дарга нар тэр ажил руу орвол системийн гацаа үүснэ. Тэгэхээр хувь хүний түвшинд өөрчлөлт гарсан ч бодлогын ч түвшинд шинэчлэл явахгүй бол ахиц гарахгүй. Аль аль нь зэрэгцэж явж байж л өөрчлөлт гарна.