Монгол Улсын гавьяат жүжигчин, уртын дуучин Д.Түвшинжаргалынд өнжлөө. Очиж өнжих хүсэлтэй байгаагаа утсаар хэлж, гэрийг нь заалгаж явсаар түвэггүйхэн олоод оччихлоо. Тэднийх Зайсангийн “Кёкүшю сан”-гийн ойролцоохь таван давхар орон сууцны тавдугаар давхарт аж төрж байна. Биднийг ороход Д.Түвшинжаргал гуай хоолоо хийж байв. Тэрээр биднийг угтах зуураа гадаа цас ихтэй хүйтэн байгаа болохоор адууны мах чаначихлаа. Миний дүү нар цайгаа уучихаад мах идээрэй, бас будаатай шөл хийж байгаа. Сэтгүүлч ирнэ гэхээр нь гал тогоондоо туслуулах санаатай хоёр шавийгаа дуудчихсан. Энэ хоёр маань тагтан дээр гараад цэвэр агаарт зогсчихлоо хэмээв. Тэрээр яриагаа цааш үргэлжлүүлэн “Ангийн найз маань Өвөрхангай аймгийн Нарийнтээл сумаас өнөөдөр ирчихээд байж байна, мөн Нарийнтээл сумын нутгийн зөвлөлийн дарга Ц.Ганбат сая орж ирээд, бид хэд мах идэнгээ нутгийн сонин сайхан яриад сууцгааж байлаа. Манай ангийн энэ залууг Ц.Дэгиддорж гэдэг юм. Улсын аварга малчин хүн.

Өнгөрсөн жил нутагтаа явж байгаад би найзыгаа улсын аварга малчин болсон гэж сонсоод, оройжин, шөнөжин давхисаар хүрч очсон. Эднийх чинь өвөл зунгүй уулын хярд нутагладаг, баргийн унаа машин очиход хэцүү газар байдаг юм. Ингээд шөнө очиход эдний эхнэр гавьяатдаа хуучин хоол өгөхгүй, заавал шинэ хоол цай хийж өгнө гээд шөнөөр шинэ цай чанаж, мах татаад бууз хийж өгч байгаа юм. Ингээд найрлацгаасан, найз маань жаахан согтчихсон, гавьяатдаа өвлийн идэшний үхэр явуулна шүү гэж байсан юм гэв. Би тухайн үед сонсоод л өнгөрсөн, дараа нь мартчихаж, гэтэл нэг өдөр хүн залгаад Өвөрхангайгаас таны идэшний үхэр ирсэн, тосоод аваарай гэж байна. Ñүрхий том үхэр төхөөрөөд явуулсан байна лээ. Миний найз чинь үнэнч шударга, өглөгч хэрнээ малыг мянга, мянгаар нь өсгөж байгаа хөдөлмөрч эр гэж нэмлээ. Ц.Дэгиддорж гуай бидэнд хандан ярихдаа “Ах нь хэлсэн бол яг хэлсэндээ л хүрдэг. Хүнд жижиг, муу мал өгч үзээгүй, хамгийн том, тарган сайн малаасаа барьж өгнө. Тэгээд ч бага залуу мал хүнд өгөхөөр тэр айлд гурав, дөрөвхөн өдрийн хоол болоод дуусна, бага малаа хүнд өгөөд байвал мал өсөхгүй шүү дээ, том малаа хүнд өгч, бага малаа өсгөнө. Тэгэхдээ айлд хөгшин мал өгч үзээгүй. Өгснөөрөө хүн хоосордоггүй юм. Харамч байж болохгүй, шуналтай байх хэрэггүй, бодолтой, тооцоотойхон байхад болдог юм. Манай Ерөнхийлөгч малчид биднийг мянган мэргэжилтэй гэж өндрөөр үнэлээд байгаа болохоос биш ах нь өөрийгөө 200 мэргэжилтэй гэж боддог. Мал маллахад 200 мэдлэг, чадвар ухаан хэрэгтэй шүү дээ” хэмээн ярилаа. Биднийг ийнхүү хөөрөлдөж байх зуурт хоол бэлэн болжээ. Д.Түвшинжаргал гавьяат хоолоо аягаллаа. Ясны шөлийг цагаан болтол аарц хийчихсэн, амттай гэж жигтэйхэн будаатай шөлөөр дайлав. Энэ нь тэдний нутгийн брэнд шөл аж. Нутгийнхан шөлтэй хоолонд ахиухан аарц хийдэг нь заншил болсон гэнэ.

Д.Түвшинжаргал гуай 1973 онд 17 настайдаа Өвөрхангай аймгаас Баянхошууны 0119 дүгээр цэргийн ангид хуваарилагдаж ирээд цэргийн барилдаанд зодоглож, үзүүрлэжээ. Тухайн үед 300 цэрэг барилдсан бөгөөд Увсын Ө.Тулгаа заан түрүүлсэн байна. Ингээд 1975 онд “Хүч” нийгэмлэгийн тамирчин цэрэг болж, 25 нас хүртлээ самбо, жүдо бөхийн улсын шигшээ багийн тамирчин байсан аж. Харин Ñпортын төв ордонд болдог “Тамирчдын шинэ жил”-д самбо, жүдогийнхныг төлөөлөн уртын дууг хөгжимгүй дуулжээ. Түүний дуулж байхыг сонссон гавьяат жүжигчин Б.Лхамжав гуай 300 мянган төгрөгийн цалинтай чуулгын дуучин болох санал тавихад нь тамирчны цалингаас бага юм байна, дуучин болохгүй гэжээ. Харин дараахан нь Унгар руу тэмцээнд явчихаад, хөдөө гэртээ очиж амраад иртэл “Хүч” нийгэмлэгийн дарга, Соёлын яамны сайд хоёр хоорондоо ярилцаад түүнийг чуулгад дуучнаар авчихсан байжээ. Ингээд дараа нь Э.Оюун гуай чи “Өвгөн шувуу хоёр” гэж дууг Ж.Дорждагва багшаар заалгаж дуул. Ж.Дорждагва багшийг олж уулз гэсэн байна.

Энэ талаар Д.Түвшинжаргал гавьяат ярихдаа “Чуулгын дуучин болчихоод, Н.Норовбанзад, Г.Түмэндэмбэрэл, Д.Дорждэрэм, Ш.Цэцэгээ зэрэг гавьяатуудтай баруун, зүүн аймгуудаар тоглолтоор явдаг байлаа. Би тэдний дээлийг зөөнө. Улсын шигшээ багийн тамирчин байхад Женко Х.Баттулга, Î.Балжинням аварга зэрэг дүү нар миний цүнхийг үүрээд гүйдэг байлаа. Барилдаж байхдаа Д.Амгаа заан, Г.Жамсран, Дамдин О.Балжинням, Д.Цэнд -Аюуш заан бид хэд нөхөрлөж, хамтдаа нутгийн айраг ууцгаадаг байв. Харин дуучин болоод эгч нарын дээлийг зөөгөөд тоглолтод оролцохгүй болохоор дээл зөөгчөөр орсон юм шиг санагдаад, больё гэж багшдаа хэлж байсан. Ингэж байтал харин Францад байдаг дэлхийн ардын урлагийн төвөөс нэг хүн ирж манай дуучдаас Францад тоглох хүмүүсийг сонгоход Нэргүй бид хоёр сонгогдсон. Урлагаар гадаад явах их гоё санагдаж байлаа. Тамирчин байхад гадаад явах хэцүү, жин хасна гээд нэг байшинд хэвтчихнэ, идэж, уух хүртэл хориотой байлаа. Ингээд би Францад очиж дуулахдаа уртын дууг гадаадынхан хэрхэн хүлээж авч байгааг хараад, уртын дуу бол гайхамшигтай зүйл юм байна гэдгийг мэдэрсэн. Би чинь Н.Норовбанзад багшийн багш Ж.Дорждагва гээд алдарт уртын дуучны гэрт нь очиж дуу заалгаж байсан гарын шавь нь шүү дээ. Дорждагва багш маань 82 настай байхдаа 25 жилийн чинь хоолыг бэлдэж өглөө шүү гээд надад таван дуу зааж өгсөн. Тухайн үед би залуу байсан болохоор тавхан дуугаар 25 жил хооллоод байхдаа ч яахав дээ гэж бодож байлаа. Ж.Дорждагва багштай анх уулзахдаа би улсын шигшээ багийн тамирчин, Ардын дуу бүжгийн чуулгад дуучнаар орсон гэж өөрийгөө сүрхий танилцуулж билээ. Ингээд Ж.Дорждагва багшийн өмнө зогсоод “Ар хөвчийн унага” дууг жаахан аялсан чинь болно, болно миний хүү гэчихээд, бурхнаасаа арц авч уугиулаад л намайг шавиар авч байлаа. Багшийнхаа зааж өгсөн “Эртний сайхан”, “Түмэн эх”, “Дуртмал сайхан”, “Өвгөн шувуу хоёрын шувууны дуу”, “Эр бор харцага”-аар би 30 гаруй жил хоолоо олж идэж явна шүү дээ. Тухайлбал, Эрдэнэ засгийн унага Эрвэлзүүлэнхэн жороо Элст манхан нутагтай Эмгэн буурал ээжтэй шүү гэхээр уул ус нь хүртэл бодитойгоор харагдаж байгаа биз дээ. Ингээд зүрхнээс гарсан юм чинь мөнх болчихож байгаа юм. Зүрхнээс зүрхэнд очиж байгаа айзам уртын дуу бол чанадын чанадаас ирсэн аялгуу” гэлээ.

Д.Түвшинжаргал гуай одоогоос 20 жилийн өмнө буюу 1996 онд гавьяат хэмээх эрхэм цолыг хүртэж байжээ. Тэрээр Өвөрхангай аймгийн Нарийнтээл сумын Шаргын голд төрсөн. Өвөрхангайн Нарийнтээлд найман настай балчраас эхлээд, наян настай буурал хүртэл уртын дуугаа дуулдаг гэнэ. Түүнийг Б.Лхамжав болон Ж.Дорждагва багш нь уртын дууг өвлөн авч явах ёстой эрэгтэй дуучин хэмээн ийнхүү уртын дууны өв соёлыг өвлүүлэн үлдээжээ. Эрэгтэй уртын дуучин бараг байхгүй болж байсан үе аж. Тэрээр 30 гаруй жил уртын дууг хөгжүүлэхийн төлөө явахдаа Монгол уртын дууны холбоо байгуулж, уртын дууг Юнеско-д бүртгүүлж, Чингис хааны 800 жилийн ойгоор, 800 дуучинг удирдан тоглуулсан 33 жил төрийн наадам нээсэн, Төрийн хан хуур, сүлдэт морин хуурыг залахад ганцаараа есөн морин хууртай дуулсан гээд их ажлыг Монголын уртын дууны ертөнцөд бүтээжээ. Мөн дөрөвдүгээр далай ламд зориулан бүтээсэн “Ялгуусан эрхт” дууг Ардын жүжигчин, морин хуурч Ч.Батсайханы хамт Энэтхэгт очиж, Далай ламын өмнө дуулж байжээ. Түүнийг дуулахад Далай лам тэвэрч үнсэж, ихэд баярлаж буйгаа илэрхийлж байсан аж.

Уртын дуучин Д.Түвшинжаргал гуайтай ийнхүү ярилцлаа.

-Та хичнээн шавьтай болж байна. Төрмөл авьяастай сайн дуучид гарч ирж байна уу?

-Дуу дуучнаа голно уу гэхээс биш, дууг дуучин голдоггүй гэдгийг манай залуус ухаарах хэрэгтэй. Би ÑУИÑ, Хөгжим бүжгийн коллежид 13 дахь жилдээ багшилж байна. 30-40 шавь төгсгөлөө. Үндэсний бөх, уртын дуучин хоёрыг төрдөг юм байна гэж би ойлгодог. Хүүхдүүд уртын дууг маш сайн сурч байгаа ч мөн чанар, амин чанарыг олж дуулж байгаа нь ховор юм. Уг нь сайхан дуучид төрчихсөн байна. Гэхдээ дуучид маань асар их юм унших хэрэгтэй, ядаж орчлон, ертөнц хорвоогоо ойлгох ёстой байгаа юм. Îрчлон, хорвоо, ертөнц гурвыг ойлгохгүй, ялгаж салгахгүйгээр уртын дууг ойлгохгүй.

-Танай удамд дуучин хүн бий юү. Та ээж, аавынхаа тухай дурсахгүй юу?

-Миний ээж, аав хоёр Социализмын үед нэгдэл нийгмийнхээ төлөө зүтгэж явсан, сайхан хөдөлмөрч эгэл жирийн хүмүүс. Би эцэг, эхээс долуулаа. Миний төрсөн дүү харцага Ч.Даваадорж гэж хүн байсан. Ч.Даваадоржийг аав төрсөн эгчдээ өргүүлчихсэн юм. Îдоо хүү нь Д.Төмөрхүлэг гээд залуу барилдаж байна. Бид өдий зэрэгт яваа нь миний ээж, аав уул, ус нутгийн минь буян. Цаашлаад уртын дууг дуулж байгаа нь хүн төрөлхтний буян шүү дээ. Би Н.Норовбанзад багштайгаа Япон, Солонгос зэрэг орноор дуулж явлаа. Хоёр, гурав дахиулахад Норвоо багш маань халхын эр, эм хоёр уртын дуучин занхайтал авлаа шүү тийм ээ гэдэг байж билээ. Ж.Дорждагва, Н.Норовбанзад багш нарынхаа зааж сургасныг хойч үедээ өвлүүлж л явна. Манай ээжийн ах Доржготов гэж шимийнхээ айргийг уучихаад сайхан дуулдаг хүн байсан юм.

-Бөхийн тухайд?

-Далай даян, дархан аварга Д.Цэрэнтогтох Шаргын голд төрсөн. Б.Ренчинпэлжээ сайд, Ардын зураач Ц.Сангицохио, Нарийн сайхан хээрийн Ñ.Нямлхагва тэнд төрсөн. Агуу бүтээгч түүхэнд мөнхөрсөн хүмүүс манай нутагт төрсөн байдаг. Шаргын гол уртын дуучид, бөхчүүд төрдөг нутаг юм байна гэж ойлгож байгаа. Манай дүү нар найранд дуутай, сумынхаа наадамд даваатай залуус бий. Сүүлийн үед монголчууд яс, цус удам судар гэж их ярьдаг болсон байна. Мөн ургийн бичиг хөтөлдөг болжээ. Энэ их зөв шүү.

-Таны хүүхдүүд бүгдээрээ дуучин байна уу?

-МУГЖ Баясгалан байна. Миний охин чинь сэтгэлээрээ, аялгууг зөв дуулдаг. Îлон түмнийхээ хайр хүндэтгэлийг хүлээсэн сайхан дуучин болоод явж байгаад нь аав нь охиноороо бахархаж, баярлаж суудаг. Миний хүү мөн дуучин болсон, ховор авьяастай хүмүүсийн ажилладаг Мариинский театрт дуучнаар ажиллаж байна. Одоо Б.Шаравын уралдаанд оролцох гээд ирчихсэн байгаа, хүүгийнхээ дуулахыг харлаа. Ñонсоод огшлоо. Бага охин маань Хөгжим бүжгийн коллежийг төгссөн.

-Та энэ байрандаа ганцаараа амьдарч байна уу?

-Манай хүргэн Д.Батбаяр, Ч.Батзориг заан хоёр жүдогийн клуб ажиллуулдаг юм. Манайх бөхийн өргөөний цаана байгаа. Амралтын өдрүүдээр жүдогийн хүүхдүүдэд хичээл ордог, хичээлдээ ойр гээд хааяа эндээ байрладаг юм. Хажуухан талд жүдогийн клуб бий.

-Танай зээ хүү барилдаж байгаа юу?

-Жүдогийн клубт явж байгаа. Ч.Батзориг зааны хүү, охин хоёр ч хичээллэдэг. Хүүхдийг спортоор хүмүүжүүлнэ. Хүмүүжилд спорт их чухал гэлээ. Тэрээр дээл хувцсаа өмсч “Алтайн магтаал”, “Эрдэнэ засгийн унага”-ыг дуулж өгөөд, Ж.Дорждагва багшийнхаа хүлээлгэн өгсөн хашилга сумыг сонирхуулж, цомгоо гардуулаад, ерөөл өргөж, духан дээр үнсээд биднийг үдлээ.

Өдрийн сонин Н.ГАНЧИМЭГ

Гэрэл зургуудыг Ц.МЯГМАРСҮРЭН