Увсын археологи, амьтны аймгийг ингэж үнэлж болох уу?
2017/03/26
Түрүүч нь Увсын археологи, амьтны аймгийг ингэж үнэлж болох уу? /1/
Увсын археологи, амьтны аймгийг ингэж үнэлж болох уу?Монголын баруун хязгаарт бас нэгэн Тамсаг нээгдэх ажиллагаа 2015 оноос эхэлсэн нь “Увс-1” газрын тосны төсөл байв. Төслийг БНХАУ-ын хөрөнгө оруулалттай “Монголиа гладвилл Увс петролиум” компани гүйцэтгэгчээр шалгаран хайгуулын ажлыг явуулах эрхтэй болсон. Гагцхүү тэд Монголын хууль тогтоомжийг сахин биелүүлэхдээ алдаа гарган, төр засаг, дарга даамлыг зөвшөөрүүлчихэд болно гэсэн хандлагаар ажлаа эхлүүлсэн нь эдүгээ үйл ажиллагаагаа зогсооход хүрээд буй.
Бид өмнөх дугаартаа “Увс-1” талбайд хийсэн байгаль орчинд нөлөөлөх байдлын үнэлгээнээс археологийнсудалгааны талаар дурдсан билээ. Хүрэл чулуун зэвсгийн үеэс археологийн үнэт олдворуудыг хадгалсан Увсаймагт уул уурхайн ямар нэгэн үйл ажиллагаа эхлүүлэхэд нөлөөлөлд өртөх эсэх судалгааг өргөн цар хүрээтэй хийхшаардлагатайг ШУА-ийн Түүх, археологийн хүрээлэнгийн Археологи, угсаатан зүй авран хамгаалах судалгаанысалбарын эрхлэгч, доктор профессор Ч.Амартүвшин онцолсон юм. Харамсалтай нь археологийн өргөн цар хүрээтэй судалгаа “Увс-1” талбай дээр хийгдээгүйг тэрээр дүгнэсэн.
Увс нуур бол дэлхийн хэмжээнд ховордсон, усны болон намгархаг газрыг шүтэн амьдардаг шувуудын зүйлүүд үрждэг. Хоёрдугаарт, олон улсын хэмжээнд ховордсон шувууд нүүдлийн үедээ дайрч өнгөрдөг, гуравдугаарт, тодорхой зүйл шувуудын дэлхийн популяцийн эсвэл Азийн популяцийн нэг хүртэлх хувь нь нэг улиралд байршдаг газар.
“Увс-1” талбайд Тэс, Наранбулаг, Зүүнговь сумыг хамарсан газар нутагт байгаль орчинд нөлөөлөх байдлын үнэлгээг “Говьхангайн төгөл” компани гүйцэтгэсэн. Компани ажлаа хуульд нийцүүлэн хийж гүйцэтгэснийг батланБайгаль орчин, аялал жуулчлалын яамнаас гарын үсэг зуран баталгаажуулсан нь бий. Тиймээс үнэлгээ хийсэнкомпанийг шүүмжлэхийг урьтал болгосонгүй. Гагцхүү салбарын тэргүүлэх эрдэмтэд тус үнэлгээг мэргэжлийннүдээр харж, алдаа оноог нь хэлэх боломжийг өнөөгийн ардчилсан нийгэмд хориогүй билээ. Учир нь Монгол Улсгазрын тосны салбарын амьд жишээг Дорнод аймагт 20 гаруй жил хөгжүүлэх нэрээр байгаль орчин, нутгийн уугуулиргэдийн эрх ашиг хөндөгдөж, алдарт Мэнэнгийн тал там болсон түүх бий. Тиймээс үзэсгэлэнт, онгон дагшин газарнутагтай баруун хязгаарыг Мэнэнгийн тал шиг болгохгүйн тулд төр засгаас эхлээд ард түмэн, хэвлэлмэдээллийнхэн хүртэл хариуцлагатай ажиллахыг сануулах үүрэгтэй.
“УВС НУУР ОРЧИМ БАЙГАЛИЙН ТӨДИЙГҮЙ НИЙГЭМ СОЁЛЫН ХУВЬД АСАР ӨНДӨР АЧ ХОЛБОГДОЛТОЙ”
Увс аймаг археологийн үнэт дурсгалуудтайгаас гадна байгаль, цаг уур, хөрс, ургамал, амьтны аймгийн хувьд чонцгой газар нутаг. Ялангуяа Увс нуур Төв Азийн нүүдлийн шувуудын гол нутаг гэдэг утгаараа Дэлхийн байгалийнөвд бүртгэгдсэн, Рамсарын конвенцид орсон, хамгийн сүүлд Зүүн Ази, Австрали-Азийн нүүдлийн замынтүншлэлийн олон улсын сүлжээ нутагт хамрагдсан байдаг. Тиймээс Увс нуур орчим, Увс аймаг дахь шувуу, амьтныаймгийн судалгаа өндөр төвшинд хийгдэх шаардлагатай. Энэ үндэслэлийг ч салбарын мэргэжилтэн, судлаачидонцгойлон тэмдэглэж байгаа юм. Энэ тухай Монголын Шувуу судлалын нийгэмлэгийн доктор, профессорС.Гомбобаатар “Увс нуур дэлхийн байгалийн өвд орсон, улсын тусгай хамгаалалттай, дархан цаазат газар, Рамсарын конвенцид орсон, Зүүн Ази Австрали-Азийн нүүдлийн замын түншлэлийн олон улсын сүлжээ нутагтхамрагдсан. Рамсарын конвеницд бүртгэх шалгуур гэж бий. Увс нуур бол дэлхийн хэмжээнд ховордсон, усныболон намгархаг газрыг шүтэн амьдардаг шувуудын зүйлүүд үрждэг. Хоёрдугаарт, олон улсын хэмжээндховордсон шувууд нүүдлийн үедээ дайрч өнгөрдөг, гуравдугаарт, тодорхой зүйл шувуудын дэлхийн популяцийнэсвэл Азийн популяцийн нэг хүртэлх хувь нь нэг улиралд байршдаг газар. Энэ шалгууруудыг хангаад, нийгэм эдийнзасаг бусад хөхтөн амьтан болоод ургамлын зүйлийн бүрэлдэхүүний хувьд өвөрмөц онцлогтой байгаа тохиолдолдРамсарт бүртгэдэг. Ер нь Увс нуур орчим байгалийн төдийгүй нийгэм соёлын хувьд асар өндөр ач холбогдолтойгазар нутаг” хэмээн онцолж байна.
ШУВУУДЫН АМЬДРАХ ОРЧИН ДОРОЙТОН ДАЙЖИХ БОЛНО ГЭЖЭЭ
Газрын тосны хайгуулын ажиллагаа амьтдын аймагт хэрхэн нөлөөлөх талаар тайланд “Өрөмдлөгийн талбайбүтгэх явцад хөрсөнд амьдардаг амьтад, жижиг шувуудын өндөг ангаахай, дэгдээхэй, хорхой шавьж өртөжболзошгүй. Өрөмдлөг хийх хугацаа богино ч тухайн таблайн ойр орчмын амьтад өрөмдлөгийн дуу чимээнээсдүрвэн зугтаж магадгүй. Хайгуулын өрөмдлөгийн явц нь хөрс шүтэн амьдрагч мэрэгч амьтад, мөлхөгчид болоншавьжийн зүйлийн бүрдэл, тоо толгойг бууруулах, амьдрах орчныг алдагдуулах зэргээр сөрөг нөлөөлөл үзүүлжболзошгүй. Тэсэлгээ, тээврийн хэрэгслийн хөдөлгөөнөөс үүдэн бий болох дуу чимээ, чичиргээнээс болжтомоохон хөхтөн амьтан төслийн талбайгаас дайжих, жижиг мэрэгч амьтад тээврийн хэрэгсэлд дайруулахтохиолдол гарч болзошгүй. Хайгуулын өрөмдлөгийн талбайн нүх, суваг шуудуунд мал, амьтан унах, ялангуяасалхи шуурганд уруудсан мал унаж үхэж үрэгдэж болзошгүй. Тухайн бүсэд нүүдлийн үедээ дайрч өнгөрдөг, өндөглөдөг зусдаг болон суурин, үрждэг зэрэг шувуудын амьдрах орчин доройтон дайжих болно. Хайгуулынөрөмдлөгийн явцад гарах хог хаягдлаас ойр орчмын амьтад хордож үхэх, мөн төсөл хэрэгжсэнээр хүний хөдөлгөөнихсэх бөгөөд үүнийг дагаад хууль бус ан агнуур ихсэж болзошгүй” гэжээ.
ҮНЭЛГЭЭ МЭРГЭЖЛИЙН ТӨВШИНД ХИЙГДЭЭГҮЙ ГЭВ ҮҮ?
Түүнчлэн “Увс-1” талбайн байгаль орчинд нөлөөлөх байдлын үнэлгээг компани хийхдээ амьтны аймаг, тэр дундаашувуудын аймгийг “...Газрын тосны хайгуул хийх талбай нь Увс нуураас 25 км хол орших тус усны шувууд ховор, харин сохор элээ, цагаан элэгт, саарал цагаан элэгт, үлэг харцгай, морин харцгай, шилийн сар, тарважи бүргэд, цармын бүргэд, усны нөмрөг бүргэд, усны цагаан сүүлт бүргэд, цасны хажир бүргэд, тас, идлэг шонхор, шилийншонхор, шууман шонхор, эгэл шонхор, хайргууна шонхор, зээрд шонхор, начин шонхор зэрэг махчин шувуудтохиолдоно. Мөлхөгчид төмөр гүрвэл, сум могой, нарийн могой зэрэг амьтад нууруудын хөндийн тойргийн зүүнталын зарим нутгаар тохиолдоно” гэсэн байна. Тайланд дурдсан шувуудын аймаг болон амьтдын аймгийн талаархсудалгаа, түүнд нөлөөлөх байдлын талаар үнэлсэн ч мэдээлэл нь хангалтгүй, мэргэжлийн төвшинд хийгдээгүй гэжсудлаачид дүгнэж байна. “Ийм ач холбогдолтой газрын орчимд уул уурхайтай холбоотой асуудал хөндөгдөжбайгаа бол байгаль орчин, амьтны аймагт нөлөөлөх байдлын үнэлгээг хийх ажлын хэсэгт мэргэжлийн шувуусудлаач, хөхтөн судлаач, ургамал судлаачид зайлшгүй орсон байх ёстой. Тайланд зүйлийн нэрийг латинаар бичдэггүйг нь харвал мэргэжлийн хүмүүс биш. Ямар ч ишлэл хийгээгүй байна. Ишлэл хийгээгүй гэдэг нь хүнийюмыг хулгайлсан, эсвэл таамгаар хийдэг хүмүүсийн ажил. Тиймээс амьтны аймагт нөлөөлөх байдлын үнэлгээгэдэгт эргэлзээ төрж байна. Бичсэн зүйлүүдийг нь харвал Монгол орон даяар байдаг түгээмэл тархацтай шувуудыгл биччихэж. Гэтэл Увс нуур бол түгээмэл тархацтай шувуудыг цуглуулдаг газар биш. Хун гэхэд Монголд гурванзүйлийн хун бий. Үнэлгээнд хун гээд л биччихэж. Ямар хун гэдэг нь ойлгомжгүй. Маш бүрхэг үнэлгээ. Ийм чухалгазар нутгийн үнэлгээ хийж байгаа хүмүүс ингэж хариуцлагагүй хандаж болохгүй” хэмээн доктор профессорС.Гомбобаатар дүгнэсэн юм. Хэрэвзээ мэргэжлийн төвшинд, нарийн үнэлгээг хийсэн бол үүнээс ч илүү нөлөөлөлүзүүлж болох нь гэж ойлгогдож байна. Бид энэ асуудлаар тайлбар авахаар “Говьхангайн төгөл” компанитайхолбогдоход “Нэгэнт судалгаа хийгдээд салбарын яамнаас баталгаажуулаад өнгөрсөн ажлын талаар ярихшаардлагагүй. Мэдээлэл өгөх хүмүүс нь ч байхгүй байна” гэв.
Ямартаа ч “Увс-1” төслийн байгаль орчинд нөлөөлөх байдлын үнэлгээний зарим хэсэгт мэргэжлийн хүмүүс иймүнэлгээ өгч байна. Үүнээс харахад газрын тосны хайгуул, олборлолт Увс аймгийн ус, агаар, хөрс, ургамал, нутгийнуугуул иргэдийн амьдралын хэв маяг, тэдний нийгэм эдийн засагт нөлөөлөх байдлын үнэлгээг хэрхэн хийсэндэргэлзээ төрөхөөр байна.