Монголчууд кирилл бичигт суралцсанаас хойш бараг ная шахам жилийн нүүр үзэж байна. 1943 онд Цэндийн Дамдинсүрэн гуай кирилл үсгийг Намын Төв хорооны Сайд нарын зөвлөлөөр батлуулж шинэ цагийн Монгол Улсад түүхэн гавьяа байгуулсан юм.

Кирилл бичигт суралцсанаар Монголын ард түмэн бүх нийтээрээ бичиг үсэгтэн болсон байдаг. Манай улсын санаачилгаар НҮБ 1970-аад оныг “Бичигтэн болгох 10 жил” хэмээн зарлаж улмаар54, 56, 59 дүгээр чуулганы үеэр Монгол Улсыг бичиг үсэгт бүрэн тайлагдсаныг дэлхий нийтэд тунхагласан. Кирилл үсэг бол сурахад хамгийн амар хялбар. Орчин үеийн шинжлэх ухааны хэлэнд машид тохиромжтой. Бичиж сурахад амар хялбарын жишээ бол уйгаржин шиг о, у нь нэг, ө, ү нь нэг үсэг шиг байж толгой эргүүлэхгүй. Мөн латин үсэг шиг гурав дөрвүүл нийлж байж нэг үсэг бүтээхгүй. Ерөөсөө орчин үеийн шинжлэх ухааны төгс төгөлдөр бичиг гэдэг нь бүхий л зүйл дээр мэдрэгддэг.

Монгол Улс кирилл бичиг үсэгтэй болсноор тусгаар улсынхаа бүрэн бүтэн баталгааг бий болгосон. Үндсэндээ дэлхий дахинд хүлээн зөвшөөрөгдсөн шинэ цагийн соёл иргэншил, шинжлэх ухааны ололт амжилт бүхнээ кирилл бичгийн хүчинд бий болгосон юм. Монголчууд босоо бичигтэйгээ байхдаа мандан бадарч байсан мэтээр зарим нэг нөхөд ярих нь бий. Мөн босоо монгол бичгээ хэрэглэхгүй орхисноороо Монголын агуу их түүх устаж үгүй болж байгаа мэтээр сүрийг бадруулж, Монгол Монгол биш боллоо гэдэг. Яг үнэн чанартаа уйгаржин Монгол бичгээр бичсэн Монголын түүхийг харуулсан бүтээлүүд туйлын ховор юм билээ.

Уйгаржинаар бичсэн зохиол бүтээлийг орчин цагийн хэлэнд нийцүүлэн кирилл рүү буулгасан “Монголын нууц товчоо”, “Алтан товч” гээд олон ном буйг эрдэмтэд хэлдэг.

Тэгвэл уйгаржин монгол бичгийн албан ёсны санд доорх бүтээлүүд л байдаг юм билээ. Үүнд Уйгаржин монгол бичгээр 1917-1940 оны хооронд манай улсаас хэвлэсэн хууль дүрэм багтана. Тухайлбал, БНМАУ-ын хурлын дүрэм, тус улсын төр шашны хэргийг тусгаарлан явуулах тухай хууль, БНМАУ-ын Үндсэн хууль, БНМАУ-ын хүчээ үнэлэгчдийн хууль, Аливаа хүч үнэлэгчдийн тухайн дүрэм гэх мэтийн баримтууд байна. Мөн 1925 онд “Монголын дархан сүлд цаазтай газруудын учир”, 1926 онд хэвлэгдсэн “Хуш модны самар түүх дүрэм” гэсэн ном байна. Жаахан эрт үедээ гэвэл “Хутагт их хураангуйд Молон тойн бодист эх дүрийн ач тусыг хариулсан намтрын судар оршвой”, 1716 онд Бээжинд монгол бичгээр хэвлэгдсэн “Арван зүгийн эзэн Гэсэр хааны тууж оршивой”, “Алтан товч”, “Асрагч нэрт(ийн) түүх”, “Болор эрих” 1, 2 гэсэн ийм л номууд байдаг аж. Бусад нь бол тухайн үеийн нутаг хошуудын хүн амын тоо, заргын бичиг гэсхийсэн зүйлүүд байсан бололтой.

Мэдээллийн энэ эрин зуунд монголчууд бид сүрхий хөл нийлүүлж яваа. Өнөөдөр бүгд л компьютер эзэмшиж, малчны хотноос дэлхий нийттэй шууд холбогдож цахим ертөнцийн хэрэглэгчид болсон. Тэгвэл уйгаржинаар цахим дээр юм бичнэ гэдэг ихээхэн асуудалтай. Бараг л боломжгүй зүйл. Монгол бичгийнх нь программыг суулгаж үзээд ч болохгүй юм байна гэдэг. Үүнийгээ хэл бичгийн чиглэлийн нөхөд нь ч өөрсдөө хүлээн зөвшөөрдөг. Хөх хотоос өөр газар бид уйгаржинаар цахим ертөнцтэй холбогдох ямар ч боломжгүй. “Уртнасанг боловсролын сайд байхад Чой.Лувсанжавт хашрууд сая ам.доллар өгөөд цахим машин хийлгэхээр Япон руу явуулсан. Ингээд шинжлэх ухааны тэр олон нэр томьёог яаж хуучин үсгээр бичих бэ гээд манай физик, хими, геологийн эрдэмтэд эрс эсэргүүцэж байсан. Гадаадад явуулах албан бичгийг Чоймаа тэргүүтэй цөөхөн хүн хөрвүүлж дийлэхгүй. Монгол бичиг дүрмүүдээсээ гадна 1000 гаруй тайлагдалтай. Дунд сургуулийн хүүхдүүд тэр бүгдийг цээжилж барах уу” гэж Монгол Улсын гавьяат багш доктор, профессор С.Мөөмөө хэлсэн.

“Туркүүд араб бичгээ орхиод латин болголоо. Тэд тийм мунхаг улс болоод түүхээ орхиж байгаа юм уу, хурдтай хөгжих гээд байна шүү дээ. Бүх улс л өөрсдийн бүтээсэн түүх, соёлтой. Буцаад хуучнаа хэрэглэдэг болъё гэсэн улс байхгүй. Бид ардчилсан нийгэм байгуулаад хүн бол мундаг эрхтэй гээд тунхагласан. Хүний эрх дотор хэлний эрх гэж бий. Хүүхдүүд уйгаржин хэрэглэлгүй, орчин цагийн бичиг үсэгтэй болохыг хүслээ гэхэд заавал сур гэх нь тэдний эрхийг зөрчиж байгаа хэрэг. Хүнд сонголт өгөх хэрэгтэй. Төгсөлтийн шалгалтын агуулгын тэдэн хувь нь монгол бичиг байх ёстой гэж болохгүй. Гурван гадаад хэлтэй, орчин цагийн монгол хэлтэй амьдарч болж байна гэхэд “Үгүй, чи уйгаржин бичиг сур” гэж бусдын цаг үрэх ямар хэрэг байгааг ойлгохгүй байна. Үнэндээ бол хүүхдүүдэд орчин цагийн монгол хэлийг нь сайн заахын оронд түүхэн бичигт сургаж, нөгөөх нь өөр дуудлага, дүрэмтэй учир холилдоод хамаг будлиан үүссэн. А үсгийг кириллээр нэг кодоор тэмдэглэж байхад уйгаржинд гурван хэлбэрээр тэмдэглэнэ. Гурван үсэг цээжлэхийн оронд нэгийг сурч, аль болох хялбар, хямд байж түгээмэл хэрэглэнэ. Хос бичиг манай хүүхдүүдийн цагийг л үрнэ. Оронд нь нэг ч болох нь ээ гадаад хэл сурч байвал хэрэгтэй шүү дээ” хэмээн МУИС-ийн Эрдмийн их сургуулийн захирал доктор, профессор Ч.Зэгиймаа багш хэлж байна. Мөн тэрээр “Хос бичиг гэдэг нэг юмыг адилхнаар хоёр бичгээр бичихийг хэлдэг. Уул гэдгийг хоёр өөр бичгээр адилхан бичнэ гэсэн үг. Тэгвэл одоо бол уул гэж нэг бичээд, уйгаржнаар агул гэж бичиж таарах нь. Хоёр хэлний асуудал яригддаг болохоос хоёр бичгийн асуудал гэж байхгүй. Жишээ нь, Канадад нэг хэсэг нь франц хэлтэй, нөгөө нь англи хэлтэй. Канадууд франц, англи хоёрыг эх хэл шигээ мэдэж, зэрэгцэж байгаа хоёр хэлийг хос хэл гэнэ. Тэгэхээр энэ чинь хос бичиг биш.Хоёр хэл явж байгаа юм. Эртний, орчин цагийн хоёр хэл гарч ирээд байна. Зүгээр ч нэг үсэг бичиг тогтоочихоод түүнийгээ нөхөөд биччих зүйл биш. Дэлхий дээр ийм тэнэг ард түмэн байдаггүй” гэж аргаа баран хэлсэн удаатай.

Монгол кирилл бичиг үсэгтэй болноос хойш Монголын шинжлэх, улс төр, урлаг соёл, эдийн засгийн бүхий л шилдэг бүтээлүүд кирилл дээр хэвлэгдсэн. Монгол Улсын шинжлэх ухааны академи 1961 онд Ардын их хурлын хурлын тэргүүлэгчдийн зарлигаар албан ёсоор академи болж байгуулагдсан түүхтэй. Тэр цагаас хойш Монголын шинжлэх ухааны салбар бүрийн ололт амжилтыг харуулж улс орны хөгжил дэвшилд онцгой үүрэг гүйцэтгэсэн бүтээлүүд хийгээд түүхэн он жилүүд бол өнөөгийн Монгол Улсын оршин тогтнохуйн үндсэн суурь нь мөн. Тэгвэл шинжлэх ухааны энэ их ололтоо бид бүхэн кирилл үсгээр бичиж, тунхаглан зарлаж ирсэн. Монгол Улсын их сургууль тэртээ дөчин хоёр онд байгуулагдсан. Яг л Монгол Улс орчин цагийн шинэ үсэг буюу кирилл үсэгтэй болж байх үед их сургууль үүд хаалгаа нээсэн байдаг. Монголын оюун санааны их түүхийн охь уурхай Улсын их сургууль кирилл үсгээ дээдэлж, бүхий л ном бүтээл сурах бичиг кириллээр хэвлэгдэж ирсэн түүхтэй.

Тэгтэл орчин цагийн Монгол Улс маань 2025 оноос хос бичигтэн болох талаар Монгол хэлний тухай хуулийн төсөл гээчийг баталчихсан байдаг. Орчин цагийн Монгол Улсыг сөнөөх, хөгжил дэвшил бүх зүйлийг нь байхгүй болгох, хамгийн гол нь бүгдийг нь бичиг үсэггүй харанхуй бүдүүлэг болгох уг хуулийн төслийг яах гэж боловсруулсан юм болоо. Тайваниас төслийн мөнгө авч хийсэн юм гэсэн. Их хурлын нэгэн эмэгтэй гишүүн санаачилж боловсруулсан. Тэр гишүүний туслах нь Тайванийн тагнуул, эх орноосоо урвасан гэх хэргээр хоригдож байсныг сануулъя. Төслийн мөнгө авч хууль хийх нь хамаагүй ээ. Харин хос бичигтэй болно гэх байж боломгүй зүйлд итгэж үнэмшээд 2025 оноос хос бичигтэн болох тухай ярьж, олон түмэнд сурталчилж байгаа нөхөд одоо эртхэн болих хэрэгтэй. Уйгаржинаар бичдэг, түүнийг уншиж хэрэглэдэг хэдхээн хүний хүсэл, гадныхны далд явуулга гэж хардах ийм зүйлээр бүх нийтийн хос бичигтэн болгоно гэдэг арай хэтэрсэн дэмийрэл. Нийгэм өнөөдөр ямар зэрлэгшиж байна вэ. Бид чинь нэгнээ харааж зүхэх, ялангуяа хөрөнгө мөнгөтэй, эрх мэдэлтэй нөхдөө элдэв дээдээр нь хэлэх нь хэрээс хэтэрч, эрээ цээрээ алдсан. Дээрээс нь уйгаржин бичигтэй болно гэж дэмийрцгээгээд эхэлбэл бичиг үсэгтэй амьтан ч байхгүй, бүгд харанхуй бүдүүлэг юу болж таарах уу.

Монгол үндэстэнд кирилл үсгийн байгуулсан гавьяатай тэнцэх зүйл гэж юу ч байхгүй ээ. Ардчилсан хувьсгал, ардын хувьсгал гээд энэ олон хувьсгал нь байтугай эзэн Чингис хаан ч ийм гавьяа байгуулаагүй. Чингис хаанаа дорд үзлээ гэх зүйл эрхэм уншигч танд төрөх байх л даа. Гэхдээ дундад зууны харанхуй бүдүүлэг нийгмээс орчин цагийн монгол үндэстэн бий болоход кирилл үсэг гарамгай гавьяа байгуулсныг юутай ч харьцуулашгүй гэж зориуд тодотгон хэлсэн нь ийм учиртай. Бидний жишээ авах дуртай япон, солонгос ханзаараа бичдэг л дээ. Гэхдээ япон, солонгосуудын хувьд хуучин ханзаа дуурайлгасан хорин хэдэн үсэгтэй орчин цагийн тусгай үсэг зохиочихсон юм билээ. Бүх нийтээрээ ингэж шинэ үсгээрээ бичдэг. Маш эртний судалгааны бичиг номоо үзэхдээ хаа нэгтээ хуучин ханзаа харах жишээний. Солонгос улсын хамгийн гавьяатай хүн нь орчин үеийн шинэ ханз зохиосон тэр хүн байдаг. Мөнгөн тэмдэгт дээрээ зургийг нь хүндэтгэж гаргасан байдаг. Хэдхэн хоногийн өмнө бичиг үсгийн баяр болсон. Хэн ч тоогоогүй өнгөрсөн. Монголчуудыг кирилл бичигтэй болгож өгсөн Цэндийн Дамдинсүрэн гуайн хөшөөг Үндэсний цэцэрлэгт хүрээлэнд зална билээ. Солонгосууд бол мөнгөн тэмдэгт дээрээ зургийг нь хэвлэж дээд зэргээр хүндэтгэдэг юм байна. Шинэ цагийн Монгол Улсыг бүтээж, тусгаар тогтнолынх нь дархлааг бататгаж өгсөн кирилл үсгээс Монгол үндэстэн оршин байгаа цагт салах учиргүй гэдгийг эцэст нь хэлье.