Хүн төрөлхтний харилцааны хэрэглүүр болох хэл нь аман ярианы хэл, бичгийн хэл гэсэн хоёр үндсэн хэлбэрээр илэрдэг.Аман ярианы хэл нь тухайн хэлэгч этгээдийн сэтгэлгээний цар хүрээ, соёлын түвшин, ажил мэргэжилтэй нягт холбоотой байдаг бол бичгийн хэл нь тухайн улс үндэстний эрдэм боловсролын түвшинтэй шууд хамааралтай байдаг байна.Бичгийн хэлийг боловсронгуй болгох хамгийн эхний шат нь түүний зев бичих дүрэм.Зөв бичих дүрэм гэдэг бол зөвхөн мэдээлэл дамжуулах дохионы тэмдэг, албадан мөрдүүлэх болзмол дүрэм биш, тухайн хэлнийхээ бүтэц, тогтолцоог шинжлэх ухааны үндэслэлтэйгээр бүрэн зөв тусгасан байх шаардлагатай байдаг байна.

 

Монголчууд бүр IХ-Х зууны үед арван дөрөвхөн үсэгтэй уйгур бичгийг авч, эх хэлнийхээ авианы бүрэлдэхүүн, үеийн бүтэц, үгийн язгуур үндэс, дагавар нөхцлийн бүтцийг бүрэн зөв тусгасан зөв бичих дүрмийг боловсруулан хэрэглэж ирсэн эртний уламжлалтай билээ. Тийм учраас ХIII-ХIV зууны уйгуржин Монгол бичгийн дурсгалуудаас мянгаад жилийн тэртээх монгол хэлний бүтэц, тогтолцоог бүрэн тодорхой мэдэж, цахим машиндаа үе үеэр нь, язгуур дагавраар нь, үндэс нөхцлөөр нь задлах бүрэн боломжтой байгаа билээ.

 

Хожим XX зууны дунд үеэс авч хэрэглэсэн кирил бичиг нь ярианы хэлэндээ ойр дөт, уншиж сурахад дөхөмтэй учир Монголчууд бид түүхэн богино хугацаанд бүх нийтээр бичигтэн болж, орчин үеийн соёлт үндэстнүүдийн нэгэн болж чадсан билээ.Өнөөдөр манай боловсрол, соёл, шинжлэх ухаан, хэвлэл мэдээлэл, төрийн бүх албан хэрэг гагцхүү кирил үсэг дээр суурилсан монгол бичгийн хэлээр явагдаж байна. Түүнчлэн дэлхийн соёл, шинжпэх ухааны олон зуун шилдэг бүтээлүүд кирил үсгээр хэвлэгдэж, монгол түмний оюуны хэрэгцээг хангасаар ирлээ.Ер кирил бичиг нь ямар ч хэлний авиаг гүйцэт тэмдэглэх бүрэн боломжтой учир эдүгээ слав болон слав бус 50 гаруй улс үндэстэн түүнийг хэрэглэж байгаа билээ.

 

Эдүгээ бидний даган мөрдөж байгаа Монгол кирил бичгийн зөв бичих дүрмийг анх боловсруулахдаа тухайн үеийнхээ хэл шинжлэлийн ололт амжилтад тулгуурлан халх аялгууны авианы бүрэлдэхүүн, үгийн бүтэц, хэл зүйн хэлбэр зэргийг нилээд нарийн тусгажээ.Хэдий тийм боловч цаашид засаж сайжруулмаар зүйл ч бас бий билээ.Одоогийн зөв бичих дүрмийг ерөнхийд нь авч үзвэл үсгийн бүрэлдэхүүнийг оновчгүй сонгосон, богино эгшгийг гээж бичих болсон хоёр гол дутагдал байна.

 

 'Нэг үхрийн эвэр доргивол мянган үхрийн эвэр доргино’ гэгчээр дээр дурдсан хоёрхон зүйлийн өрөөсгөл тал нь цааш цаашдаа авиазүй, үгзүйн түвшинд хэд хэдэн ноцтой зөрчил үүсэх үндэс нь болжээ.

 

Үүнд:

 

-Үсгийн бүрэлдэхүүнээс үүдсэн зөрчил:

 

Кирил бичгийг анх авахдаа монгол хэлний үндсэн авиаг тэмдэглэх чадамжийн талаас нь голлон анхаарсангүй, зөвхөн орос хэлэнд тохируулан хэрэглэдэг 33 үсгийг сонголтгүйгээр хэвээр нь авсан учир монгол хэлний үндсэн авианы тоо, орос кирил үсгийн бүрэлдэхүүн хоёр ихээхэн зөрөөтэй болжээ.

 Тухайлбал Я, Е, Ё, Ю гэсэн дан үсгээр йа, йэ, йо, йу гэсэн бүхэл бүтэн үеийг тэмдэглэх болсон төдийгүй, йө гэсэн үеийг тэмдэглэх үсэггүй тул ЕРӨӨЛ, ЕС гэх мэтээр аргацаан тэмдэглэсээр иржээ.Мөн үе бүтээж, утга ялгаж байгаа биеэ даасан И эгшгийг үндсэн авиа тэмдэглэдэггүй Ь-ээр тэмдэглэх болсноос МОРЬ, МОРИНД гэх мэт нэг үгийг хоёр янзаар бичихэд хүрчээ. Гэтэл уулаасаа хатуу, зөөлний тэмдэггүй монгол бичгээр эх хэлнийхээ бүх үгсийг мянган жилийн турш бичиж тэмдэглэсээр ирсэн биш үү?

 

Балархай эгшгээс үүдсэн зөрчил: 

 

Дуудлагаараа үе бүтээж, үүргээрээ утга ялгаж байгаа тэргүүн бус үеийн богино эгшгүүдийг гээж бичих болсноос нэг үеийн дотор 2-4 гийгүүлэгч дараалан орж, улмаар доор дурдсан хэд хэдэн зөрчил үүсэхэд хүрсэн байна. Үүнд:

 

1. Нэг үеийн дотор хоёр гийгүүлэгч дараалан ордоггүй монгол хэлний авианы байрлалын хатуу тогтсон хууль зөрчигдөж, эх хэлний маань эгшиглэнт дуудлага, сонсголонт чанар алдагдсаны улмаас кирил бичиг эхлэн суралцагчид, ялангуяа бага ангийн сурагчдад ихээхэн бэрхшээл учирч байна. Сургуулийн  бяцхан жаалууд аман дахь лаборитори (өгүүлэх эрхтэн)- оо ашиглан 'алас', ‘улас’,  ‘хумас’, ‘төмөс’,’намарын’,  ‘аймагийн’гэж жинхэнэ зөв бичсэн атлаа одоогийн үсгийн дүрмээс өөрөөр бичсэний учир “МУУ” гэсэн дүн авахад хүрдэг байна.Хэлнийхээ хуулийг дагаж зөв биччихээд,өрөөсгөл дүрмийг дагаж буруудах нь хилсээр хохирч байгаа хэрэг биш гэж үү.

2. Гийгүүлэгч (Г), эгшиг (Э) салаавчлан ордог монгол хэлний үеийн бүтэц эвдэрч,эх хэлэндээ (эх хэлэнд) огт байхгүй ЭГГ (улс), ГЭГГ (давс), ГЭГГ (эмхтгэ), ГЭГГГ (цомхтго) гэсэн 4 үе шинээр гарч (гаргаж) ирснээс болж, уулаас 4 үетэй Монгол хэлнийхээ үгийг 8 өөр үеэр тэмдэглэх болсноор зөв бичих дүрмийн онолын түвшин буурч, сурахад нэн хүндрэлтэй болжээ.Түүнчлэн НАМАР-НАМРЫН, МАЛЧИН-МАЛЧНЫ, ЯВСАН- ЯВСНААС гэх мэтээр үгийн язгуур-дагаварын бүтэц эвдэрч, нэг үг хоёр өөр үндэстэй бичигдэх болжээ.

 

3. Хэрэглээний талаас авч үзвэл, хэлнийхээ бүтэц, тогтолцоог тусгаж чадаагүй гажилт ихтэй, олон дүрэм ("балархай эгшиг", "гээгдэх эгшиг", "шилжих эгшиг", "дараалсан гийгүүлэгч", "эгшигт гийгүүлэгч", "заримдаг гийгүүлэгч", "хатуу, зөөлний тэмдэг"-ийн дүрэм гэх мэт) зохиосон нь ухаж ойлгоход нэн хэцүү болжээ.Үүнтэй холбогдуулан хятадын эрдэмтэн Эрдэнэтогтох 16- хан үсгийг зөв бичихийн тулд 131 дүрэм цээжлэх хэрэгтэй болдог гэж шүүмжилсэн нь бий.

 

4. Үгийн бүтцийг авиазүй, үгзүйн түвшинд задлан шинжлэхээ саваад компьютерт таниулж, цахим орчинд үгийн бүтэц, хэлзүйн толь боловсруулах, хэлний нэгжүүдийн статистик судалгаа хийх, монгол бичиг болон кирил бичгийн хооронд хөрвөх програм боловсруулах зэрэгт ихээхэн хүндрэл учруулж байна.

 

Эртний бичгийн дурсгалуудаас мянган жилийн өмнөх монгол хэлний бүтэц тогтолцоог бүрэн мэдэх боломжтой атал өнөөдрийн бичсэн бичвэрээс одоогийн монгол хэлний авианы байрлал, үгийн бүтэц, хэлзүйн хэлбэрийг бүрэн тодорхой мэдэх боломжгүй байгаа нь бодит үнэн билээ.Мянгаад жилийн өмнө өвөг дээдсийнхээ хийж чадаж байсан зүйлийг өнөөгийн бид чадахгүй боллоо гэж үү?

 

Ер эдүгээ бидний бичиж туурвиж байгаа захидал, тэмдэглэлээс аваад сонин сэтгүүл, ном хэвлэл аливаа бүхэн хойч хойчийн олон үе дамжин үлдэхдээ XX, XXI зууны үеийнхний оюуны бүтээл,одоо үеийн монгол хэлний бичгийн дурсгал болох учиртай билээ.Тийм учраас өнөөгийн бид бүхэн ирээдүйд үлдэх бичгийн дурсгалаа бүтээж байгаа гэдгээ мартаж болохгүй.

 

Манай ахмад үеийн эрдэмтэн сэхээтнүүд Монгол кирил үсгийн зөв бичих дүрэмд тохиолдож байгаа өрөөсгөл талуудыг бүр анхнаас нь олж ажиглаад, санал бодлоо илэрхийлсээр иржээ.Тухайлбал, 1957 онд кирил үсгийг авч хэрэглэсний 15 жилийн ойг тохиолдуулан зохион байгуулсан олон улсын эрдэм шинжилгээний хуралд оролцсон академич Б.Ринчен, Ш.Лувсанвандан, Ц.Дамдинсүрэн, А.Лувсандэндэв, толь зүйч эрдэмтэн Я.Цэвэл, доцент Т.Пагба, Л.Мишиг, Ж.Надмид, Финландын эрдэмтэн П.Аалто, Зөвлөлтийн эрдэмтэн Г.Д.Санжеев, Хятадын эрдэмтэн Чингэлтэй, Эрдэнэтогтох нар кирил үсгийн бүрэлдэхүүнийг шинэчлэн тогтоох, үг зүйн зарчмыг голлон үгийн бүтцийг эвдэхгүй болгож, улмаар "балархай эгшиг","гээгдэх эгшиг", "шилжих эгшиг", "дараалсан гийгүүлэгч", "эгшигт гийгүүлэгч", "заримдаг гийгүүлэгч", "хатуу, зөөлний тэмдэг"-ийн дүрмийг хасах талаар санал нэгдсэн байдаг. Мөн кирил үсгийн зөв бичих дүрмийн үндсийг боловсруулсан академич Ц.Дамдинсүрэн өөрөө түүнийг хүлээн зөвшөөрч,"Одоо ч шинэ үсгийн дүрэмд битүүлэг зүйл үлэмжхэн бөгөөд түүнийг улам тодорхой болгох нь хэл бичгийн ажилтны үүрэг болно.Бид нэгмөсөн бүрэн боловсон сайн дүрмийг зохиож чадахгүй тул алхам алхмаар шат ахиулсаар хожим бүр сайн дүрэмтэй болж чадна" хэмээн өгүүлсэн билээ.

 

Тэр цагаас хойш бүтэн жаран жил өнгөрч, нийгмийн тогтолцоо өөрчлөгдөж, үзэл бодлоо чөлөөтэй илэрхийлэх, шинжлэх ухааны эрх чөлөөг дээдлэх сайн цаг ирсэн хэдий ч кирил үсгийн зөв бичих 9 дүрмийг сайжруулах асуудалд ямар ч дэвшил гарсангүй, зөвхөн замын цоорхой нүхийг шавар зуурмаг төдийхнөөр бөглөхийн адил хэд гуравхан үгийн бичлэгийг жигдлэхээс хэтрэхгүй явсаар өнөө хүрлээ.Өмнөх тогтолцооны үед үсгийн дүрмийн тухай асуудлыг хөндмөгц кирил үсгийг авч хэрэглэсэн нам засгийн бодлогыг шүүмжилж, кирил бичгийн нийгэм, соёлын ач холбогдлыг үгүйсгэж байна хэмээн улс төржүүлж, үзэл суртлаар айлгадаг байлаа. 

 

Тийм учраас манай эрдэмтдийн дотор ‘үйлээ эрсэн хүн үсгийн дүрмээр оролдоно гэсэн хэллэг хүртэл гарч байж билээ.Айлгадаг тогтолцоо нь байхгүй болсон ч айдаг сэтгэлгээ нь байсаар л байгаа бус уу.

 

Шинжлэх ухаан, техник технологи, мэдээлэл харилцаа асар түргэн хөгжиж, онол-хэрэглээг хослуулсан сургалт давамгайлж, бидний өдөр тутмын ажил амьдралд цахим техник өргөн нэвтэрсэн өнөө үедэх хэлнийхээ бүтэц, тогтолцоог хэл шинжлэлийн үндэслэлтэйгээр зөв тусгасан дүрэм боловсруулж, кирил үсгээр бичсэн аливаа бичвэрийг задлан шинжлэх, уламжлалт монгол бичиг болон кирил үсгийн хооронд чөлөөтэй хөрвөх програм боловсруулах, цахим техникийн тусламжтайгаар монгол хэлний үгийн бүтцийн толь, хэлзүйн толь боловсруулж, хэл шинжлэлийн статистик судалгаа хийх боломжийг бүрдүүлэх зэрэг олон чухал шаардлага бидний өмнө тулж ирээд байгаа билээ.

 

2003 онд кирил үсгийн зөв бичих дүрмийн толь бичиг боловсруулах тухай засгийн газрын тогтоол шийдвэр гарч, манай хэл шинжлэлийн эрдэмтэд, их дээд сургуулийн профессор багш нарын бүрэлдэхүүнтэй комисс байгуулагдан зөв бичих дүрмийг засч сайжруулах талаар урьд өмнө гарсан бүтээлч саналууд дээр тулгуурлан, хэлнийхээ бүтэц, тогтолцоонд харьцангуй ойртсон зөв бичих дүрмийн үндсийг боловсруулж, мэргэжлийн эрдэмтэн багш нарын хамтлаг, төрийн хэлний зөвлөлөөр тус тус хэлэлцүүлээд, 2004 оны намар БСШУ-ны яаманд өргөн барьсан боловч нам дарагдаад өнгөрсөн билээ.

 

Түүнээс яг арван жилийн дараа кирил үсгийн дүрмийн толь бичиг боловсруулан гаргах талаар тухайн үеийн засгийн газрын шийдвэр гарсны дагуу мэргэжлийн эрдэмтдийн баг ажиллаж, 2004 онд боловсруулсан дүрмээ дахин нягтлан хэлэлцэж, зарим нэгэн нэмэлт засвар хийгээд, улмаар түүнийгээ тусгасан 44900 үг бүхий зөв бичих дүрмийн толь бичиг боловсруулаад Боловсрол, соёл, шинжлэх ухааны сайдад барьсан билээ.Гэтэл тэр үеийн Боловсролын сайд нь сошиалаар гарсан зарим нэгэн сөрөг мэдээллээр далимдуулан өөрийнхөө дөрвөн жилийн карьерт таагүй нөлөө үзүүлж магадгүй хэмээн айснаас олон хүн ихээхэн цаг зав зарж, хүч хөдөлмөрөө дайчлан боловсруулсан уул дүрмийг хав дараад өнгөрсөн гашуун түүх бий.

 

Тус ажлын хэсэг кирил үсгийн зөв бичих дүрмийг боловсруулахдаа өмнөх эрдэмтдийн санал зөвлөмжийг үндэслэн үгзүйн зарчмыг голлон, шаардлагатай тохиолдолд авиазүйн болон уламжлалын зарчмыг харгалзан үзсэн болно.Үр дүнгийн талаас нь авч үзвэл, үгийн язгуур, үндэс болон үг бүтээх дагавруудын бүтцийг эвдрэхгүй болгосноор одоогийн мөрдөж байгаа 130 гаруй дүрмээс 80 орчим зохиомол дүрмүүдийг хэрэглээнээс хасч,сурахад хялбар, хэрэглэхэд дөхөмтэй болгосон гэж хэлж болно.

 

2015 онд батлагдсан “Монгол хэлний тухай хууль”-д зааснаар үсгийн дүрмийн өөрчлөлтийг судалгааны байгууллага хариуцан боловсруулж, эрх бүхий байгууллага батлахаар зааснаас үзвэл эдүгээ үсгийн дүрмээ засч сайжруулах хууль, эрх зүйн орчин нь нээлттэй байна гэсэн үг. Дам сонсвол, дээрхи хуулийн хүрээнд байгуулагдсан “Хэлний бодлогын үндэсний зөвлөл”-өөс эрхлэн далан жилийн өмнө гарсан хуучин дүрмийнхээ толийг дахин хийж байгаа сурагтай.

Түүний оронд олон эрдэмтдийн хүчин чармайлтаар боловсруулсан зөв бичих дүрмийн төслийг дахин буурьтай хэлэлцэж, боловсрол, шинжлэх ухаан эрхэлсэн дээд шатны байгууллагаар батлуулан дүрэмдээ тохирсон толь бичиг боловсруулан, бүх нийтээр мөрдүүлэх ажлыг зохион байгуулах цаг болсон бус уу?

 

 

Хэл шинжлэх ухааны доктор, академич Д.Төмөртогоо