Улс төрийн намууд сонгуулиар цөөн суудал авсан нь парламентад цөөнх болдог. АН өнгөрсөн сонгуулиар ялагдаж, парламентад цөөнх болов. Найман гишүүнтэй байж бүлэг болдог. Парламентын цөөнх есөн гишүүнтэй. Өнөөдөр эрх баригчид хэрүүл, маргаантай ч 65-уулаа байна.

Гэтэл сөрөг хүчин гэгдэх АН-ынхан сөрөг хүчин шиг ажиллаж чадахгүй байгаа. Ийм сул дорой байвал бүлэгтэй байснаас байгаагүй нь дээр. Сөрөг хүчин эрх баригчдыг өдөр, шөнө, өглөө, оройгүй ташуурдаж, улс орноо хөгжүүлэхэд эрх баригчид юу хийх ёстойг сануулж, шахаж шаардах ёстой. Бусад улс орны сөрөг хүчин улстөржихөөсөө илүүтэй, эрх баригчдаа ажил хий гэж шахдаг. Сөрөг хүчин бол эрх баригчдыг ташуурдах ард түмний ташуур байх ёстой.

Манай сөрөг хүчин бол сөрөхийн тулд л сөрөг хүчин байгаа мэт аяглаад гэдийгээд суучихдаг. Манай улс одоогийн нөхцөл байдалд эдийн засгийн хямрал, хоёр хөршийн шахалт, хөрөнгө оруулагчдын нүүр буруулалт гээд чамгүй юм үзэж байна. Ийм нөхцөлд эрх баригчдыг юм хийлгэдэг байя. Тэднийг улс орныхоо төлөө сайн зүйл хийж, зөв бодлоготой, зөв хууль гаргахад нь ташуур болох ёстой, манай парламентын сөрөг хүчин бүр эсрэгээрээ юм хийлгэхгүйн төлөө ажиллаад байх шиг. Сөрөг хүчин сөрөх ёстой гээд юу ч хамаагүй, баруун солгойгүй буруутгаад байх шинжтэй. Эрх баригчид зөвийг хийвэл чөдөр тушаа болохгүйхэн шиг дэмжиж, ташуурдан, буруу зүйл хийвэл хэлж ярьж, засч залруулж, шүүмжилж байх ёстой. Манай парламентын хуучин гишүүд болж л өгвөл эрх баригчдаа муулцгаадаг. “Та ч бас тэр парламентад байхдаа дуугарахгүй яасан юм” гэхээр “Цөөнх юу ч хийж чадахгүй юм билээ” л гэлцдэг.

Орчин цагийн улс төрд шинэ ойлголт бий болсон. Улс орны байдал муу байгаа бол түүнийг ард иргэд нь сөрөг хүчинд тохдог болчихоод байгаа. Мэдээж эрх баригчид буруутай ч цөөнх тэднээс дутахгүй гэж үздэг. Яагаад гэвэл сонгогчдын нэг хэсэг нь эрх баригчдад, нөгөө хэсэг нь цөөнхөд саналаа өгсөн. Нэгэнт сонгогдоод төлөөлөл нь болсон л бол цөөнх байна уу, олонх байна уу хамаагүй, хариуцлагаа адилхан л үүрнэ. Сөрөг хүчинд хүч дутна гэж байдаггүй. 1992 онд МАН дангаараа шахам эрх барьж байсан ч Да.Ганболд, Ц.Элбэгдорж, М.Энхсайхан, Р.Гончигдорж нарын тавхан хүн л сөрөг хүчин гээд сууж байлаа. Төлөвлөгөөт эдийн засгийн ойлголтоос хэтрэхгүй олонхын гишүүдэд өнөөх таван гишүүн зах зээлийн эдийн засгийн хичээл бараг заасан шүү дээ. Зах зээлийн эдийн засагт нийцэхгүй хуулиудыг зогсоож чадаж, алдаатай оноотой ч тэр үед баталсан хуулиуд зах зээл, олон ургалч үзлийг Монголын нийгэмд нутагшуулах суурь болж байсан.

1996 онд парламентад олонх болсон Ардчилсан намынхан 2000 онд хуу ялагдаж бие даагч Л.Гүндалай, Эх орон намын Б.Эрдэнэбат, ИЗН-аас С.Оюун, Ардчилсан намаас Ж.Наранцацралт нар л цөөнхийн үүргийг гүйцэтгэсэн. 72-ын бүлэгтэй ана мана л байлаа. Энэ үед бие дааж өрсөлдөөд гарч ирсэн Л.Гүндалай АН-ын гишүүнээр элсч, цөөнх яаж ажилладгийг яруу тодоор харуулсан шүү дээ. Цөөнх цөөддөггүйн жишээ энэ мэт байна.

Гэтэл өнөөдрийн парламент дахь цөөнх АНУ-д Олон улсын валютын сангийн хэлэлцээр хийж явсан Ч.Хүрэлбаатарыг огцор, огцор гээд хашхираад уналаа. Ах нь Хотгор шанагын ордтой нэр холбогдсон гээд дүүг нь огцруулахаар гэнэт хашхиралдав. Эрдэнэтийн талаар ганц зоригтой дуугарч байсан Ц.Нямдоржийг бас л огцруулна гэнэ. Дээр нь нэмээд тагнасан, чагнасан асуудалд ч хутгаад авлаа. Энэ мэтчилэн цагаа олохгүй цовхчих юм. Энэ хоёр сайдыг огцрууллаа гээд улс орон өөдлөн дэвжих бол хамаа алга. Том төслүүдийг энэ хоёр гацаагаад байгаа бол хамаа алга, огцруул. Гэнэт л огцруул гэж хашхиралдах нь анхаарал татав. Цөөнх ингэж том улс төрийн тоглоом, томцуулын захиалгаар ажлаа хийдэг болоо юу. Эдний ард Ерөнхий сайд нам доторх хэрүүл, тэмцэл, зодооноо өөр нэгэнтэй тохирч цөөнхөөр хэлүүлж чадаад байх шиг.

Эсвэл Ерөнхийлөгчийн захиалгаар хийгээд байна уу. Эд нар хоорондоо тохиролцоо, наймаа хийхдээ сөрөг хүчнээр ийм юм хэлүүлж байна. Эрх баригчид дотооддоо шийдэж чадаагүй асуудлаа сөрөг хүчнээр нь хийлгээд бүр сурчихлаа шүү. Мөн сөрөг хүчин эрх баригчдын булай булхайг дэлгэх гэхээр ямар нэг юмаараа барьцаалагдчих юм. Сулхан сөрөг хүчнээр хүссэн улс төрөө хийлгээд ард нь том наймаа ярьж байгаа шүү дээ, цаад томчуул чинь. АН-ын хэдийн үгээр орж огцордог, огцруулдаг ч гэж юу байхав. Ингээд бүтэхгүй болохоор АН-ын бүлэг минь бусдын тоглоом болоод л дуусна. Өөрийн зорилго, өөрийн толгойгүй гэж харагдах болсон Я.Санжмятав, Д.Мурат, Б.Наранхүү нарыг тэрүүхэндээ бувтнахыг Монголын их улс төр тоохгүй шүү дээ. Ямар ч хэрэггүй, үр дүнгүй, амьтан хүний тоглоом, шатрын хүү болсон энэ хэдийн оронд Сонсголонгийн “парламент”-д байгаа С.Баярцогт, Б.Бямбасайхан Ч.Сайханбилэг, Б.Ариунсанг төрийн ордонд суулгаж баймаар байх юм. С.Баярцогт дэлхийн топ арван сургуулийн тавд нь суралцаж төгссөн. НҮБ-ын таван хэлээр ярьдаг. 23 настайдаа парламентын гишүүн болж байсан хүн. Ингээд бодохоор ямар улсууд Их хуралд, ямар нь Сонсголонгийн “парламент”-д байгаа нь харагдана. Эх орноо ингэж хохироодгоо боль оо. Ингэж нэг хоёр, улстөрчийг буулгана, болиулна, огцруулна гэж байхынхаа оронд Таван толгой, Оюу толгой, Эрдэнэтийн 49 хувиа ярь. Шаард. Том төслүүдээ явуулъя гэж шах. Гэтэл нэг сандал суудалхан яриад сууж байх. Монголын хөгжлөөс чухал асуудал уу тэр чинь.

Нэг их сүртэй жагсаал хаврын эхэнд сөрөг хүчнийхэн хийсэн. Тэгээд хавар дөрөвдүгээр сарын нэгнээс өдөр бүр эрх баригчдыг амласнаа биелүүлэхийг шахаж шаардана гээд байсан, сураггүй. Ард түмэнтэйгээ нийлээд шаардах юм яриад байсан яалаа. Эсвэл хүн ирэхгүй гэж айгаа юу. У.Хүрэлсүхийн Засгийн газар олигтой юм хий гээд шаардвал бид ойлгоно. Амиа өгөхөд бэлэн гэж хэлж, өмнөх Засгаа цөөнхтэй, юутай хээтэй нь хамтарч байгаад унагасан У.Хүрэлсүхийн Засгийн газрыг шүүмжилвэл шүүмжлэхээр. Сөрөг хүчин У.Хүрэлсүхийн захиасыг биш, танхимыг нь ажил хийлгэх гэж, УИХ дахь олонхоо олигтой хууль батлуулахын тулд ташуурдаж суух ёстой биш үү. Өмчлөгдсөн юм уу, барьцаалагдсан сөрөг хүчин цөөнхийн үүрэг гүйцэтгэж чаддаггүй. Гантулгын асуудал Их хурал дээр ороод ирэхэд цөөнхөөс Мурат гараад ирдэг. Рио тинто гэхээр Эрдэнэтийн 49 хувиар амаа асуулгадаг байж болох уу. Та нарт ард түмэн итгэхээ байж. Эрх баригчдад ч, цөөнхөд ч тэр. Хоёр намын рейтинг яаж унаж байна.

Сант Маралын саяхны судалгаагаар маргааш сонгууль болвол аль намд өгөх вэ гэхэд АН-ыг дэмжих 41 хувь, 38 хувь нь МАН-ыг дэмжинэ гэж. Дахиад ч энэ дүн өөрчлөгдөнө. Цөөнх минь цөөнх шиг бай. Цөөнхийн дуу хоолой багадна, тоо цөөднө гэж байхгүй.